در حالیکه این روزها خشکسالی زاینده رود و تجمعات زیست محیطی مردم اصفهان برای مطالبه حق آبه این استان، توجه کشور و رسانهها را به خود جلب کرده شاید کمتر کسی در گیلان، متصور خطر کم آبی و چالش خشکسالی در آینده این استان باشد. برای شهروندان گیلانی که پاییز پر بارشی را پشت سر میگذرانند، شاید تهدید کم آبی دور از ذهن باشد اما واقعیت اینست که دو استان گیلان و مازندران که در ظاهر پر آب و پر بارش به نظر میرسند درست در زمانی که در فصل کشت به آب نیازمندند در خشکی و کم بارشی به سر میبرند. یکنواخت نبودن بارشها در گیلان موضوعی است که در سایه نبود مدیریت منابع آبی و عدم ذخیره سازی مناسب آب در مناطق مختلف در روزهای گرم تابستان بیشتر نمایان میشود. برداشتهای بیرویه در مسیر سفید رود، کاهش آورد و حق آبه این رود به یک سوم در فصل تابستان و نوبت بندی آبیاری کشاورزی در گیلان برای تامین آب 170 هزار هکتار شالیزار، نمود واقعی چالش کم آبی در گیلان پر بارش است.
برداشتهای غيرمجاز و توسعه کشاورزی در استانهای بالادست گیلان در راستای عدم توجه به مصرفکنندگان پايين دستی در زمان تخصيص منابع آب، تغييرات اقليمی در راستای کاهش بارش و گرم شدن زمین، خشک شدن تالابها، افت سطح ايستابی و افزيش آلودگی منابع آب، دلايل و البته نشانههای بحران آب در استان گيلان هستند.
با وجود اینکه زنگ هشدار کم آبی در گیلان از سالهای گذشته توسط کارشناسان زیست محیطی و اقلیم زده شده اما این موضوع تاکنون چندان مورد توجه دولتمردان قرار نگرفته است. با این حال اتفاقات اخیر اصفهان تلنگری بود برای مسوولان گیلان. بطوریکه روز گذشته آیت الله فلاحتی نماینده ولی فقیه در استان در خطبه های نماز جمعه رشت با اشاره به اهمیت ساماندهی آب در استان گیلان گفت:«مشکل آب بسیار بحرانی است و استاندار برای رفع مشکل آب باید با سرعت چارهاندیشی کند، مسئله آب مسئلهای حیاتی است و نیازمند اهتمام ویژهای است.»
آيا گیلان هم با چالشهای بحران آب و مديريت منابع آب دست به گریبان است؟ این سوال را با دکتر«مريم نوابيان »عضو هيات علمی گروه مهندسی آب دانشگاه گيلان مطرح کردیم.
نوابیان با اشاره به اینکه افزايش جمعيت و نياز آبی در مصارف مختلف، تغيير الگوی مصرف آب در نيازهای شهری، کشاورزی و صنعتی، برداشت بی رویه و غير اصولی از منابع آب مانند احداث چاههای غيرمجاز، سد سازیهای غیر اصولی در بالادست استان گیلان را در پی داشته است به مرور میگوید: برداشتهای غيرمجاز و توسعه کشاورزی دراستانهای بالادست گیلان در راستای عدم توجه به مصرفکنندگان پايين دستی در زمان تخصيص منابع آب، تغييرات اقليمی در راستای کاهش بارش و گرم شدن زمین، خشک شدن تالابها، افت سطح ايستابی و افزيش آلودگی منابع آب، دلايل و البته نشانههای بحران آب در استان گيلان هستند.
وی با تاکید به پر بارشی گیلان می افزاید: اگرچه استان گيلان پربارش محسوب میشود ولی نکته اصلی بارش به هنگام باران است، زيرا عمده بارشهای استان در پاييز و زمستان رخ میدهند که در زراعت برنج (دوره رشد برنج ارديبهشت تا مرداد ماه)، قابل استفاده نيست. بنابراين بارش روی داده با توجه به شرايط فعلی و امکان محدود ذخيرهسازی، بدون استفاده از طريق رودخانه به دريای خزر و يا تالاب انزلی میريزند. پس تا زمانی که شرايط لازم برای مهار اصولی بارش داخل استان وجود نداشته باشد و آببندانها به تعداد مناسب با توزيع مکانی مطلوب وجود نداشته باشد و پيشرفت پروژههای آبی کند باشد، امکان ذخيرهسازی بيشتر به دليل نامناسب بودن شرايط منطقه به لحاظ خاستگاه سد و ….، وجود نداشته باشد، تخصيص استانی منابع آب و گسترش سدسازی و برداشت آب در بالادست سد سفيدرود انجام می شود و ما شاهد تغييرات اقليمی در ايران بخصوص در حوزه آبريز سفيدرود هستیم. از اینرو خطر کم آبی استان را به شدت تهديد میکند.
این استاد دانشگاه کيفيت آب را جزء بحرانهای مديريتی استان بیان کرده و اظهار میکند: منابع متعدد آلودگی و مديريت ناکارآمد فاضلابهای شهری، صنعتی و کشاورزی و بیاخلاقیهای زيست محيطی، شرايط را بحرانیتر کرده است. متاسفانه آثار بحران کيفی آب مانند گسترش بيماریهای خاص (سرطان و انواع بيماریهای پوستی و عصبی و …) محسوس و قابل استناد نيستند و از اينرو به آن کمتر پرداخته میشود. لازم به ذکر است اکوسيستمی که تحت تاثير چنين منابع آبی قرار می گیرد حتما کارکرد خود را از دست داده و شرايط مناسبی را برای زيست موجودات از جمله انسان نخواهد داشت.
در برخی شهرهای غرب استان، کمبود آب منجر به استفاده بيش از حد از منابع آب زيرزمينی شده است که اين امر پيشروی آب دريا و شور شدن چاهها، منازعات اجتماعی را در پی داشته است
وی در خصوص مناطق بحرانی و مستعد گیلان در کم آبی پاسخ می دهد: مساله آب مرز ناشناس است و بحران آبی کل دنيا، ايران و استان و … را تحت تاثير قرار میدهد. چرا که در شرايط فعلی باید به دنبال زندگی و توسعه پايدار بود. بنابراين کل استان از بحران کمی و کيفی آب تحت تاثير خواهند بود ولی ممکن است نوع و شدت آن کمی متفاوت باشد. در بخش کشاورزی، مناطقی که تحت پوشش شبکه مدرن آبياری هستند متاثر از وضعيت کميت و کيفيت آب بالادست و آورد آب روخانه سفيدرود و مناطقی که زيرپوشش شبکه نباشد تحت تاثير شرايط بارش استان و کميت و کيفيت زهاب برگشتی از اراضی خواهند بود. در برخی شهرهای غرب استان، کمبود آب منجر به استفاده بيش از حد از منابع آب زيرزمينی شده است که اين امر پيشروی آب دريا و شور شدن چاهها، منازعات اجتماعی را در پی داشته است.
نوابیان با اشاره به اینکه در استان تلاشهایی برای کاهش بحران آب انجام شده است ارزیابی خود را از مديريت منابع آب استان اینگونه بیان میکند: این تلاشها بیشتر بعد از وقوع بحران انجام شده و پيشبينی روند آن نشان میدهد که لازم است با همافزایی همه ارگانهای متولی آب، تحقيقاتی و تصميمگير، بتوان چشماندازی بر اساس واقعيات پيشروی تعيين و بر اساس آن راهکارهای علمی و بهروز تعريف و تقسيم کار کرد.
وی در ادامه تصریح میکند: حوزهی تحت تاثير بحران آبی در استان گسترده است و نياز به اقدامات گستردهای دارد که از جمله آنها میتوان به کاهش تلفات در شبکه آبياری و آبرسانی، اصلاح برنامه انتقال و توزیع آب، مدیریت زهکشها برای استفاده مجدد از آب، تعيين تاريخ بهينه کشت برنج، اجرای آبیاری تناوبی در کشت برنج و تطبیق شبکه آبیاری با آن، اجرای طرح تجهیز و یکپارچهسازی اراضی در استان، برنامهریزی بهینه برای تخصیص و مصرف آب از منابع آب سطحی و زیرزمینی، کنترل آلودگی و بهبود وضعيت تصفيه فاصلابهای شهری و صنعتی، کاهش آلودگی بخش کشاورزی و مديريت پسماندها و البته جلوگيری از هرگونه برداشت و تخريب محيط زيست تاثيرگذار بر منابع آبی، اشاره کرد که نياز به هماهنگی و مديريت کارآمدتری دارد.
کاهش بحران کم آبی با مداخله در مديريت کيفی آب رویکرد مهمی است که با کاهش آلودگی منابع آب، امکان بهرهبرداری بيشتر از منابع آب موجود را فراهم میسازد پس تاکيد میشود که مقابله با کم آبی صرفا با مديريت کمیت آب راه به جایی نمیبرد بلکه بايد در خصوص کيفيـت آب نيز برنامهريزی کرد و مديريت منابع آب بايد به صورت توام در بخش کمی وکيفی انجام شود.
نوابیان برافزایش سطح آگاهی کشاورزان و بهرهبرداران آب و افزايش اعتماد آنها به تصميمات سنجيده سازمانهای متولی را دارای اهميت زيادی بیان کرد تا همراهان خوبی برای اجرای تصميمات ميان و بلندمدت استانی باشند.
وی تاکید میکند: آنچه مسلم است عزم استانی برای همافزایی وهمراستایی سازمانهای متولی مسائل آب در راستای جمعآوری اطلاعات لازم، همانديشی با متخصصين آب در حوزههای مختلف، بکارگيری علوم و فناوریهای جديد در پيشبينی و تصميمگيری، برنامهريزی و بهرهبرداری از منابع آبی استان در مصارف مختلف ضروری است و نيازمند برنامهريزی مدبرانه وآگاهانه است که از هر گونه سطحینگری بايد به دور باشد. تخصیص اعتبارات لازم و استفاده از تمامی امکانات و پتانسيلهای استان چه در بخش تجهيزاتی و چه در بخش منابع انسانی و انجام پيگيریهای لازم میتواند تخصيص منابع آب به استان و يا شرايط توليد منابع آب داخلی را افزايش دهد تا کمبود آب در اين استان کاهش يابد.
گیلان به مدد کوههای البرز و ارتباط ان با سامانه های ابری از بارشهای خوبی برخوردار است اما مانند سایر مناطق کشور از مدیریت منابع آبی و تفکر جامع بر مدیریت رودخانه ها و منابع سرزمینی محروم است.
به گفته کارشناسان تالاب انزلی بزرگترین پهنه آبی و زیست بوم طبیعی استان در سالهای اخیر با مشکلات متعددی همچون کاهش سطح آب، ورود رسوبات ناشی از جنگل تراشی در بالا دست، پسابهای صنعتی خانگی، سموم کشاورزی، پسماند و گیاهان مهاجم روبرو بوده و به شدت در معرض خطر کم آبی قرار دارد. کاهش سطح تراز آب دریا نسبت به تالاب و عدم مدیریت منابع آبی حوضه های آبریز این تالاب، روند خشک شدن تالاب را تسریع کرده است.
سدهای افسارگسیخته تهدید حیات تالاب انزلی
«سعید نادری» عضو هیات علمی گروه محیط زیست دانشکده منابع طبیعی دانشگاه گیلان و دکترای محیط زیست(تنوع زیستی) نیز درباره تاثیر خطرکم آبی وعدم مدیریت منابع آبی بر حیات تالاب انزلی به مرور می گوید: گیلان به مدد کوههای البرز و ارتباط ان با سامانه های ابری از بارشهای خوبی برخوردار است اما مانند سایر مناطق کشور از مدیریت منابع آبی و تفکر جامع بر مدیریت رودخانه ها و منابع سرزمینی محروم است.
وی با اشاره به تاثیر پذیری گیلان از تغییرات اقلیمی در سطح کلان میافزاید: آن چیزی که محرز است در گیلان دیگر مانند گذشته توزیع و پراکنش باران وجود ندارد و شاهد نوسانات عجیب و بی نظمی هایی در بارشها هستیم. این موضوع در کناربرداشتهای بیرویه شن وماسه در بالادست حوضههای آبریز تالاب انزلی و فرسایش خاک منجر به ورود هرزآبهایی در رودخانه های منتهی به تالاب انزلی شده است و محیط آبی مطمئنی برای تالاب انزلی تامین نمیکند. بطوریکه در سالهای اخیر شاهد کاهش عمق و سطح آب در تالاب هستیم.
نادری با تاکید به اینکه ساخت افسارگسیخته سدهای بدون مطالعه در حوضه های اطراف تالاب انزلی نیز از میزان حق آبه تالاب کاسته است اظهار میکند: از جمله این سدها، سد لاسک است که علاوه بر نابودی رویشگاه جنگلهای هیرکانی، مانع از ورود آب به تالاب میشود که در نهایت کاهش حق آبه تالاب در کنار عدم مدیریت و تغییرت اقلیمی در سطح منطقه ای، بزرگترین تهدید خشکسالی برای تالاب انزلی خواهد بود.
این کارشناس همچنین با اشاره به نفوذ گرد وغبارو ریزگردها از کشورهای حاشیه دریای خزر و رسوبگذاری آن بروی منابع آبی استان، این معضل را عاملی در تسریع خشک شدن تالاب انزلی و سایر منابع آبی در آینده عنوان میکند.
بحران مدیریت منابع آبی در گیلان
از سوی دیگر«پرویز رضایی» استاد جغرافیا و برنامه ریزی محیطی و آب وهواشناسی دانشگاه گیلان مباحث کم آبی و خشکسالی در گیلان را متمایز از سایر مناطق کشور میداند. او به مرور میگوید: بحران کم آبی آنگونه که در کشور شاهد هستیم در گیلان اصلا موضوعیت ندارد. ما درگیلان با بحران مدیریت منابع آبی مواجه هستیم تا کم آبی .
رضایی در این باره اضافه میکند: در گیلان بیشترین مصرف آب در بخش کشاورزی است. از اواسط بهار تا اواخر شهریور ما در گیلان با توزیع آب مشکل داریم که این مساله با آنچه که در اصفهان مطرح است تفاوت دارد.
وی رودخانه بزرگ سفید رود از لحاظ حوضههای آبریز در دنیا منحصر به فرد بیان میکند و میافزاید: حوضه های آبریز سفید رود که از مناطق خشک و سرد عبور میکند در مسیر رسیدن به گیلان با انواع سدهای بزرگ و کوچک و برداشت های بیرویه مواجه است. در حال حاضر ما در مدیریت منابع آبی با بحران بین حوضهای روبرو هستیم. با سدهایی سروکار داریم که هیچگونه مدیریتی بر آنها انجام نمیشود و در آینده نزدیک ما همان مشکلی که الان ترکیه با ساخت سد و ذخیره آب دجله ایجاد کرده از لحاظ ژئوپوتیکی با استانهای دیگر در مدیریت منابع آبی خواهیم داشت.
این استاد جغرافیا با تاکید به اینکه گیلان آب کافی دارد اما مدیریت ندارد خواستار احداث زیر ساختهای تامین و توزیع آب در مناطق مختلف شهری و روستایی و کشاورزی است و میگوید: بیش از 50 درصد آب گیلان درمسیربهره برداری هدر میرود و رودخانههای گیلان از چابکسر تا آستارا به صورت محلی مدیریت نمیشوند. در حالیکه نیاز آبی استان در سال 3 میلیارد متر مکعب است اما در این استان سالانه 9 تا 12 میلیارد آب از طریق بارشها و آبهای سطحی ، زیرزمینی وارد میشود که نیازمند مدیریت است. اکنون بیش از آنکه نگران کم آبی گیلان باشیم باید نگران مهاجرت های گسترده از استانهای کم آب کشوربه این استان و کمبود زمین در گیلان باشیم.