شمشاد ایرانی در جدال با شب پره مرگ

شمشاد خزری Buxus hyrcana  Pojark 1954(Buxaceae) یکی از گونه ­های پهن­ برگ نادر، همیشه سبز و انحصاری جنگل­های هیرکانی ایران است که جز ذخایر جنگلی محسوب می­ شود و براساس قانون حفظ و حمایت از منابع طبیعی و ذخایر جنگلی کشور مصوبه ۱۳۷۱/۷/۱۲ ممنوع­ القطع است. با این وجود نگرانی­ها از مرگ این درخت در مقابل آفت قرنطینه­ ای شب­ پره شمشاد بسیار شدت یافته و گسترش این آفت با توجه به تغییرات آب و هوایی امسال تا ارتفاعات نیز ادامه یافته است.
این گونه که در اثر آفت شب­ پره شمشاد در ترکیه تقریبا از میان رفته، برای ادامه حیات خود نیازمند توجه بیش­تر ما است و از این رو مقاله حاضر با تشریح آفت و خسارات آن از مردم به خصوص کوهنوردان و علاقمندان به طبیعت­ گردی درخواست می­ کند تا با شناسایی آفت، تصویربرداری، نقطه­ زنی و تا حد امکان بریدن سرشاخه­ های آلوده و دفن آن زیر خاک به مقابله کمک کند.

شمشاد در طول تاریخ

شمشاد خزری در سه استان شمالی کشور تا ارتفاع ۱ هزار متری از سطح دریا یافت می­ شود. در گذشته از آن به جای “گنه­ گنه” برای درمان مالاریا استفاده می­ کردند. چوب شمشاد خیلی فشرده، محکم و مقاوم است و از آن برای کنده­ کاری و تهیه وسایل موسیقی استفاده می­ شود. استفاده از شانه­ ای که از چوب شمشاد ساخته شده موجب تقویت موی سر می­ گردد.
از آن­جا که این گیاه، گونه خاک­های شنی و سبک را می­ پسندد، برای جلوگیری از پراکندگی شن می­ توان جنگل­های انبوهی از آن را در کنار سواحل شنی ایجاد کرد.
در قدیم، شمشاد یکی از درختانی بود که در گیلان جنبه تقدس داشته و مردم به آن پارچه سبز برای نذر و نیاز دخیل می­ بستند و بیش­تر در بخش­های مرکزی و باختری گیلان یافت می­شد.
این گونه به همراه ممرز و بلوط در پهنه گسترده­ ای از سراوان، شفت، نرگستان، هفت­ دغنان، شیخ­ نشین اروجان، کلاب، طولارود، جوکندان و سیاهکل گسترش داشته است اما بر اثر تخریب پی­ در پی و شدید در حال حاضر، نشانه­ های کم­تری از آن­ها به چشم می­ خورد.
استان گیلان دارای بالغ بر ۲۵ هزار هکتار رویشگاه شمشاد در سطح ۱۴ شهرستان (به جز آستانه و انزلی) است.
شهرستان آستارا دارای ۳۶۰ هکتار رویشگاه شمشاد است که سطحی حدود ۷۰ هکتار از آن، آلوده به این آفت است.
رویشگاه شمشاد در پارک گیسوم و ذخیرگاه دکتر درستکار گیسوم در شهرستان رضوانشهر، سطحی بالغ بر ۱۰۲۴ هکتار است که سطحی حدود ۲۰۰ هکتار بصورت پراکنده آلوده به این آفت است. تقریبا می­توان گفت حدود ۲۰ هزار هکتار از رویشگاه­ های شمشاد استان درگیر آفت هستند.

آفت شب پره شمشاد

شب پره شمشاد یک آفت وارداتی جدید است که اوایل خرداد ماه سال ۱۳۹۵ در پارک بنفشه شهرستان چالوس (جاده چالوس – کلارآباد) ، محوطه هتل پارسیان خزر (هایت سابق) و مجتمع گردشگری نمک آبرود مشاهده شد و خسارت بسیار شدیدی وارد و سبب بی برگی کامل گونه شمشاد شد. لاروهای آفت از برگ­ها، پوست تنه و شاخه­ ها تغذیه کرده و سبب خشکیدگی درخت نیز می­ شوند.
تخم گذاری شب پره به صورت دسته­ های چند تایی (۲-۲۰ عددی) زیر برگ­های شمشاد انجام می­ گیرد. هر حشره ماده در یک نسل بین ۲۰۰ الی ۵۰۰ عدد تخم می­گذارد.
لاروها به رنگ سبز روشن بوده و نوارهای سیاه ضخیم و سفید باریک در طول بدن آن­ها وجود دارد. در حاشیه نوارهای سفید خال­های سیاه بزرگ وجود دارد و روی این خال­ها موهای سفید نیز قرار دارند.
شفیره­ ها ابتدا به رنگ سبز روشن بوده و به تدریج تغییر رنگ داده و در مرحله آخر به رنگ قهوه­ ای در می­ آیند شفیره­ ها در پیله­ ای سفید رنگ درون شبکه به هم پیچیده­ ای از شاخه­ های نازک و برگ­های خشک درختان میزبان پنهان می­شوند.
حشرات کامل به رنگ سفید و حاشیه بال­ها به رنگ قهوه ای تیره است. این حشره ۵ نسل در سال دارد. این آفت پرواز گر خوبی است و می­تواند در مسافت­ های کوتاه پرواز کند که سبب انتشار در مناطق متعدد روی میزبان شود.

علائم خسارت به صورت خوردگی اپیدرم و پهنک خود برگ­ها، تنیده شدن تارهای فراوان روی سر شاخه­ ها و چسباندن برگ­ها و شاخه­ های نازک، وجود لاروها و شفیره­ ها روی سرشاخه­ ها، وجود فضولات لاروی فراوان در بین برگ­ها و سرشاخه­ ها و در نهایت ایجاد مناظری با ظاهر خشک و خزان­ شده، است.
روش­های انتشار یا انتقال آن در جهان عمدتا بیوتروریسم، کانتینرهای حامل محمولات بین کشوری، انتقال نهال­ های آلوده به تخم و لاروهای جوان از کشورها، انتقال توسط سایر نهال­های زینتی، گردشگران خارجی، پرواز شب پره، تنیدن تار و انتقال توسط جریان باد (بندرت)، تردد افراد، خودروها در مناطق آلوده و تجهیزات و ادوات سفر آلوده شده، است.

این آفت ، تا قبل از تاریخ ۹۵/۳/۲۸ (تاریخ گزارش آفت برای اولین بار از ایران) آفتی قرنطینه خارجی بود و یکی از آفات طبیعی درختان شمشاد در آسیا است و مناطق طبیعی انتشار آن کشورهای چین، ژاپن، کره و هند است.

جدیدترین مشاهدات مربوط به شرق دور در ۲۰۰۵ در روسیه است، در اروپا برای اولین بار در سا ل ۲۰۰۷ در جنوب غربی آلمان و هلند خسارت وارد کرد که احتمالا با گیاهان حمل شده با کشتی از شرق آسیا وارد شده است.

سپس انتشار این آفت ادامه پیدا کرد و از سوئیس، فرانسه ، استرالیا، بلژیک، جمهوری چک، انگلستان، مجارستان، ایتالیا، لهستان، اسلواکی، اسلووانی، کرواسی، رومانی و ترکیه شناسایی گردید.

در تاریخ ۱۲/۵/۹۵ از شهرستان آستارا (مناطق خانه­ های آسیاب و خلیله­ سرای لوندویل) و در تاریخ ۲۳/۵/۹۵ از شهرستان رضوانشهر (مناطق پارک گیسوم و ذخیرگاه دکتر درستکار گیسوم ) برای اولین بار از استان گیلان وسیله مهندس رامین مهدوی کارشناس گیاه پزشکی اداره کل منابع طبیعی و آبخیزداری گیلان گزارش شد.

نحوه خسارت

مرحله خسارت­ زای آفت مربوط به دوران و مراحل لاروی است.

این آفت در شرایط آب و هوایی مختلف دارای ۵ تا ۷ سن لاروی در هر نسل آفت است و در کشورهای مختلف، در شرایط آب و هوایی مختلف می­تواند ۳ تا ۵ نسل در سال تولید نماید که در ایران بررسی نشده و نیاز به تحقیق دارد. اما با توجه به شرایط آب و هوایی استان گیلان و نیز توجه به نام مترادف آن با نام Glyphodes ، احتمال داده می شود این آفت نیز مانند آفت کرم سبز برگ خوار توت دارای ۵ نسل در سال باشد.
تغذیه از برگ درختان شمشاد؛ لاروهای این آفت همانند سایر آفات برگ خوار با تغذیه از برگ­ها باعث وارد آوردن خسارت به درختان میزبان خود می­ گردند، در سنین اولیه لاروی با تغذیه از اپیدرم تحتانی و اپیدرم فوقانی و کوتیکول برگ درختان شمشاد باعث کاهش حجم فتوسنتز گیاه میزبان خود می­ شوند. سپس در سنین بالاتر با تغذیه از کل سطح برگ باعث ایجاد خسارت و خشک شدن برگ­ها و سرشاخه­ های درختان شمشاد می­ گردند. برگ­های خشکیده شمشاد روی سرشاخه ها باقی مانده و همراه تارهای ابریشمی و فضولات لاروی و بصورت به هم پیچده مشاهده می­ شوند.

تغذیه از پوست درختان شمشاد؛ لاروهای آفت علاوه بر تغذیه از برگ­ها مانند سایر آفات برگخوار، با تغذیه از پوست درختان شمشاد نیز باعث وارد آوردن خسارات سنگین و غیر قابل جبران می­شوند. لاروها در سنین مختلف لاروی و در نسل­های گوناگون (تا ۵ نسل در سال) با تغذیه از برگ­ها و پوست ساقه، شاخه­ های جوان و حتی پوست تنه درختان شمشاد باعث وارد آوردن خسارات زیاد و سنگین گردیده و باعث خشک شدن درختان شمشاد می­ شوند.

سخن آخر و درخواست

آفت شب­ پره شمشاد به دلیل غیربومی بودن، قرنطینه­ ای بودن، سرعت گسترش بالا در کم­تر از یک دهه در جهان به دلیل تکثیر سریع آفت (تولید تعداد زیادی تخم)، کوتاه بودن سیکل دوره زندگی، شدت خسارت بالا در همه نسل­ها، شرایط آب و هوایی مناسب برای تکثیر آفت، چند نسلی بودن و کم بودن دشمنان طبیعی به دلایل ناشناخته بودن آفت و وجود مواد سمی آلکالوئیدی در بدن لاروها و نیز همراهی با بیماری بلایت شمشاد که در مرحله بحرانی است و گرما و خشکسالی سبب شده که بیم تهدید و انقراض گونه شمشاد به شدت افزایش یابد.
از همه مردم برای مشارکت در شناخت مناطق آلوده، شناخت بوته­ های مادری سالم و قوی، جمع­ آوری بذر، قلمه­ گیری از درختان مادری مقاوم دعوت می شود تا بتوانیم این گونه شاخص را برای فرزندان به ارث بگذاریم.