مرگ سه داوطلب دیگر در آتش زاگرس

رقابت بر سر صمغ‌گیری از درختان، دلیل آتش‌سوزی

0 402

مهتاب جودکی – شهروند

مختار، یاسین و بلال در آتش زاگرس گرفتار شدند. آنها؛ مختار خندانی، یاسین کرمی و بلال امینی از اعضای انجمن ژیوای پاوه‌اند که دیروز وقتی برای خاموشی آتش منطقه حفاظت شده «بوزین و مرخیل» رفته بودند، میان شعله‌ها گرفتار شدند و سوختند. مختار دو روز قبل با «شهروند» از آتش‌های پی‌درپی جنگل‌های زاگرس، از بلوط‌ها و بنه‌های سوخته گفته بود؛از اینکه انجمن ژیوای با ١٢ دمنده و بی‌شمار شاخه‌تر به دل آتش می‌زند. از این گفته بود که نیروهای سازمان محیط زیست و سازمان جنگل‌ها تعدادشان زیاد نیست و در نبود آنها، دوستداران طبیعت بی‌ترس از آتش به دل حادثه می‌روند. البرز زارعی هم ٣٠ خرداد، جانش را از دست داد. او از کوهنوردان انجمن کوهنوردی زاگرس و از اعضای فعال تشکل زیست‌محیطی سبزگامان کهگیلویه و بویراحمد بود که در آتش کوه دیل گچساران سوخت. دوستداران محیط زیست دلشان از سوختن مختار و البرز سوخته است. اولین بار نیست. سوم شهریور دو سال پیش، شریف باجور فعال محیط زیست و از اعضای انجمن سبز چیا، به همراه امید حسین‌زاده، محمد پژوهی و رحمت حکیمی‌نیا در آتش جنگل‌های روستای پیله و سلسی مریوان کشته شدند.

بانه‌های آتش در ارتفاعات «بوزین و مرخیل» چنان قد کشیده‌اند که هیچ دمنده و ‏شاخه‌تری نمی‌تواند حریف‌شان باشد. بعد از چندین ساعت خاموشی آتش در این منطقه حفاظت شده، شعله‌ها ‏دوباره از صبح دیروز در جان طبیعت نشسته‌اند. آتش از بامداد پنجشنبه آغاز شده و با وجود چندبار ‏خاموشی، هنوز درحال سوزاندن است.‏‎ ‎برآورد‌های اولیه می‌گوید بیش از ۵۰۰ هکتار از مراتع و جنگل‌های ‏منطقه حفاظت‌شده بوزین و مرخیل، جایی بین پاوه و جوانرود، سوخته و خاکستر شده است. معلوم نیست ‏که با هر خاموشی، آتش دوباره‌ای روی زمین سوخته می‌نشیند اما این زمزمه شنیده می‌شود که احتمال دارد نارضایتی از روند برداشت سقز، دلیل آتش‌سوزی باشد.‏

آتش‌‌سوزی «بوزین و مرخیل» صبح دیروز دوباره شروع شد. دوباره یعنی پس از ٧٢ساعت سوختن درختان و ‏مراتع و پس از چندین مرتبه تلاش برای خاموشی. عطاالله قادری، رئیس اداره محیط‌زیست شهرستان ‏جوانرود می‌گوید شعله‌ها چنان بلندند که دیگر کار از کار گذشته است. نفرات بسیاری از گروه‌های مختلف ‏امدادی، دوستداران طبیعت، محیط‌بانان و نیروهای منابع طبیعی، همه برای نجات طبیعت به بلندی‌ها ‏رفته‌اند اما چطور می‌شود مقابل هیأت عظیم آتش ایستاد؟ «آتش در دو نقطه شروع شده و دیگر غیرقابل ‏کنترل است. چنان مهیب شده که از عهده نیروی انسانی خارج است. نیروها با خودشان چه دارند؟ دمنده و ‏شاخ و برگ تر، مثل همیشه.» شعله‌های «سرسوروان» ساعت ١١ ظهر شنبه خاموشِ خاموش شد اما از ٩ شب دوباره گُر گرفت. آتش ژاله هم مهار شده بود و صبح دیروز (یکشنبه) بار دیگر جان گرفت. قادری ‏می‌گوید امیدی نیست: «نیروهای امدادی آنجا هستند اما آنها هم امیدی به خاموشی این آتش ندارند. این ‏منطقه سخت‌گذر است. باد شدیدی می‌آید. شیبش آن‌قدر تند است که آدم نمی‌تواند خودش را روی دوپا نگه ‏دارد. درختان کهنسال بسیاری سوخته‌اند. ما امیدمان را از دست داده‌ایم. دیگر حتی بالگرد آبپاش هم ‏نمی‌تواند کمکی کند. تنها به این امیدواریم که آتش جایی به رودی برسد و سد راهش باشد.» قادری در ‏جنگل‌های سوخته مار، سنجاب‌ و خرگوش‌های سوخته دیده و شنیده که کل و بزها از آتش گریخته‌اند.‏

این آتش از کجا آمد؟

بنه‌، بلوط و زالزالک پوشش قالب این منطقه است. ۵٠٠ هکتار جنگل و مرتعی که این درختان را در خود ‏داشته، سوخته‌اند. این آتش از کجا آمد که خاموش نمی‌شود؟ رئیس اداره محیط‌زیست شهرستان جوانرود ‏می‌گوید درختان کهنسال سوخته در دلشان آتش دارند و می‌توانند گیاهان دیگر را زغال کنند. «هنوز دلیل ‏آتش‌سوزی معلوم نیست. دیروز در منطقه‌ای بودم که برای برداشت صمغ به یک طایفه اجاره داده شده بود. ‏معیشت‌شان در خطر بود و با هرچه در توان داشتند، به کمک ما آمده‌ بودند.» مختار خندانی، از فعالان محیط‌زیستی که برای اطفای حریق به مناطق سوخته رفته، هم می‌گوید: «هر منطقه‌ای آتش می‌گرفت، دوباره ‏بچه‌ها مشغول کار می‌شدند و دوباره آتش دیگری می‌دیدند‎.‎‏ ما آتش را سه‌بار خاموش کردیم اما باز هم از ‏نقاط مختلف خبر می‌رسید که آتش درجایی شروع شده‎.‎‏» خندانی معتقد است اختلافات میان عشایر باعث ‏شده آ‌نجا را آتش بزنند‎.‎‏ «سقزگیری از بنه، از زمان قدیم میان مردم بومی رسم بود اما امروز استفاده از ‏درختان، تجاری شده است. منابع طبیعی منطقه را برای بهره‌برداری به مردم بومی اجاره می‌دهد اما پای ‏واسطه‌هایی به میان آمده که منطقه را به قیمت چندبرابر از نفر اول تحویل می‌گیرند و آن‌قدر از درخت ‏برداشت می‌کنند که بی‌جان می‌شود‎.»‏
یک منبع آگاه در اداره منابع طبیعی پاوه، دلیل تکرار آتش‌سوزی در این مناطق را شرایط خاص مناطق مرزی ‏و مسائل اقتصادی می‌داند. «خواسته ما این است که اگر مانوری هم درحال ‏برگزاری است، نیروهای آتش‌نشانی و یگان منابع طبیعی هم حضور داشته باشند تا درصورت وقوع حادثه به ‏سرعت وارد عمل شوند.» او دلیل معیشتی آتش‌سوزی را هم این‌طور تشریح می‌کند: «سالیان ‌سال است که ‏عشایر مناطق مرزی به بهره‌برداری از جنگل وابسته‌اند. وقتی استفاده از منابع طبیعت بدون هیچ دلیلی برای ‏آنها قطع می‌شود، باعث نارضایتی است. آنها هم می‌دانند بنه‌ای که هر‌سال شیره‌اش گرفته می‌شود، ‏دیگر قدرت صمغ‌دهی ندارد اما می‌گویند ما هم گرسنه‌ایم. می‌پرسند زندگی درخت مهم است یا ما آدم‌ها؟ ‏اختلافات طایفه‌ای بر سر اینکه چرا صمغ‌گیری آزاد نمی‌شود، باعث مناقشاتی می‌شود و سبب می‌شود کسی ‏سامان عرفی درختان را آتش بزند تا رقیب نتواند بهره‌برداری کند.»‏

ماجرای سقز و اختلافات

روز شنبه خبر آمد که مجوز بهره‌برداری از درختان بنه در استان صادر شده است. درختان بنه در سطح ‏‏۲۰۰هزارهکتار از عرصه‌های منابع طبیعی پراکنش دارند و موضوع بهره‌برداری از آنها در جلسه اداره منابع ‏طبیعی پاوه، «با توجه به مشکلات عدیده ازجمله مسأله بیکاری مردم در این ایام شیوع بیماری کرونا و ‏وابستگی تعداد زیادی از خانوارها به جهت تأمین معیشت، حضور بهره‌برداران در عرصه و پیشگیری از حریق ‏در جنگل‌ها» بررسی شد. نتیجه اینکه با کسب تکلیف از شورای‌عالی جنگل سازمان جنگل‌ها، مراتع ‏و آبخیزداری کشور، موافقت بهره‌برداری در‌ سال ۱۳۹۹ کسب و قرار شد شرایط عقد قرارداد به اطلاع مردم ‏غرب کرمانشاه برسد. ‏
ماشالله کولانی، مدیرکل منابع طبیعی و آبخیزداری استان کرمانشاه به ایرنا گفته است که این مجوز برای ‏برداشت سقز از سطح ۲۰۰‌هزار هکتار از جنگل‌های استان که پراکنش بنه در آنها مطلوب است، صادر شده ‏است‎.‎‏ آخرین برداشت سقز در‌ سال ٩٧ انجام شد و سال٩٨ زمان استراحت بنه‌ها بود. در ‌سال ٩٧، ۴۵ تن سقز در ‏استان به دست آمد که نیمی از آن در داخل کشور مصرف شد و نیم دیگر به کشورهای اروپایی و حاشیه ‏خلیج‌فارس صادر شد‎.‎
پیام حسن‌زاده، مدیرعامل انجمن ژیوای پاوه معتقد است که برداشت صمغ از درختان بی‌رویه و رقابت و ‏نارضایتی باعث چند مورد آتش‌سوزی شده است. از نگاه او، ناآگاهی درباره طبیعت و محیط‌زیست باعث شده ‏درخت‌ها و زمین‌ها و آب به چشم وسیله‌ای دیده شوند که فقط باید سوددهی کنند و اگر به رقیبان سود ‏رساندند، بهتر است از بین بروند. «در این چند روز متوجه شدیم سامان عرفی که برای بهره‌برداری درنظر ‏گرفته‌اند، مشکلاتی دارد و شرایط آن در شهرستان‌های مختلف فرق می‌کند و امکان شرکت همه وجود ندارد. ‏چند روز پیش سامان یکی از شهرستان‌ها به هر دلیلی غیرفعال بود و عده‌ای نتوانستند برای بهره‌برداری ثبت‌‏نام کنند و باعث اعتراض شد. اطلاع‌رسانی هم درست نبود. آنها معترض‌ شدند و آتش زدند.» او هم از ‏مشاهداتی می‌گوید که نشان می‌دهد این زمین‌ها چندبرابر قیمت واگذاری منابع طبیعی، به افراد غیربومی ‏داده می‌شود: «آنها حتی اگر آتش هم نزنند، دارند شیره جان درختان را بدون مهلتی برای نفس‌کشیدن ‏می‌گیرند. نهایتا پول برداشت محصول به جیب کسی می‌رود که بعد از دهیاری‌ها یا با دلال‌ها و واسطه‌هایی ‏که بعد از دهیاری پیدا می‌شود، این امتیاز را خریداری کرده است.»‏اقبال جعفری، کارشناس ارشد امور جنگل منابع طبیعی شهرستان پاوه هم معتقد است اگر بهره‌برداری از بنه ‏آزاد باشد، مردم احساس مسئولیت بیشتری به طبیعت دارند. او البته می‌گوید، نمی‌توان درباره دلیل ‏آتش‌سوزی مطمئن بود اما وقوع آتش‌سوزی به دلیل این اختلافات را رد نمی‌کند: «گاهی خطاهای انسانی ‏غیرعمد و گاهی مناقشاتی درباره بهره‌برداری از درختان به آتش‌سوزی منابع طبیعی منجر می‌شود.» جعفری ‏توضیح می‌دهد که هرکدام از مراتع، یک مالک عرفی دارد و برای بهره‌برداری از مراتع به آنها مجوز داده ‏می‌شود: «ما برای هر سامان طرحی تعریف کرده‌ایم؛ به‌طور مثال از ٨٩ مراتع مختلف برای برداشت سقز به ‏صورت میدانی شمارش شده و قابلیت بهره‌برداری و نرخ بهره مالکانه آنها تعریف شده است؛ مثلا اگر امروز نرخ ‏هر کیلو سقز در حدود ٢٠٠‌هزار تومان درنظر بگیریم، ١٠ تا ١۵‌درصد آن نرخ بهره مالکانه محاسبه ‏می‌شود.» این‌طور که او می‌گوید، امتیاز سامانی که بهره‌برداری یک تن صمغ از آن پیش‌بینی می‌شود، به کسی ‏که در آن مرتع نوبت داشته باشد، فروخته می‌شود. آن فرد می‌تواند یک طایفه، خانواده یا گروه باشد و بعد ‏بین آنها تقسیم شود. آن طایفه، خانواده یا شخص به واسطه شورای محل به منابع طبیعی معرفی می‌شود و ‏با آنها قرارداد بسته می‌شود، هزینه آن به خزانه دولت واریز می‌شود و بهره‌برداری تحت نظارت انجام می‌گیرد.‏

پاسخ بنه‌ها به برداشت سقز

در پژوهشی با عنوان «پاسخ درختان بنه به برداشت سقز» که‌ سال٩۵ در شماره چهارم نشریه پژوهش‌های ‏علوم و فناوری چوب و جنگل منتشر شده، آمده: در روش سنتی برداشت سقز، در پوست تنه و شاخه‌های ‏اصلی درختان بنه با قطر برابر سینه بیش از ٢٠سانتی‌متر، تعداد زیادی شیار ایجاد می‌شود و شیرابه‌های ‏تراوش‌شده در کاسه‌های گلی جمع‌آوری می‌شود. این کار، با اعمال تناوب ۴-٣ساله توسط روستاییان ‏جنگل‌نشین انجام می‌شود و در هر نوبت بهره‌برداری به‌طور متوسط از هر درخت، ٢٨٧گرم شیره سقز ‏استخراج می‌شود. دفتر بهره‌برداری سازمان جنگل‌ها، مراتع و آبخیزداری از ‌سال ۶۴ برداشت سقز از بنه‌ها را ‏آغاز کرده و این تحقیق که در جوانرود انجام شده، نتیجه می‌گیرد که اگرچه برداشت سقز یک منبع مهم ‏معیشتی برای ساکنان محلی در زاگرس شمالی است اما روش سنتی بهره‌برداری از نظر اکولوژیکی و اقتصادی ‏ناکارآمد است. جعفری، کارشناس امور جنگل منابع طبیعی پاوه می‌گوید این صمغ هم در ایران فرآوری ‏نمی‌شود و از طریق عراق به ترکیه صادر می‌شود؛ هم با مجوز و هم به صورت قاچاق. «برداشت سقز اگر به ‏صورت اصولی باشد، صدمه‌ای به درخت نمی‌زند. باید به درخت زخمی زد که به لایه آوند‌های آب‌بر برسد و ‏شیره در ظرف‌های سفالی بریزد؛ ١٠ زخم سطحی و اصولی کارگر است و در کنارش می‌توان کارهای پرورشی ‏برای درخت انجام داد. اگر اصولی باشد و توانایی را بسنجیم، آسیبی نمی‌زند. اما ممکن است بعضی بگویند ‏حالا که نوبت آنها شده، سود بیشتری بخواهند و به درخت هم رحم نکنند. ما موافق زخم‌زدن به درخت ‏نیستیم اما برای معیشت منطقه مجبوریم.» او معتقد است اگر امسال زودتر آزادسازی بهره‌برداری اعلام ‏می‌شد، نارضایتی کمتر بود. «در گذشته هرساله این واگذاری انجام می‌شد، سال‌های ٨٩ تا ٩٣ هر‌سال و هر‏سال. این بهره‌برداری درخت را ضعیف می‌کند و خود بومیان هم می‌دانند. بعد از آن یک‌سال درمیان بود و ‏سال ٩٩ وقت بهره‌برداری شد.»

ارسال یک پاسخ

آدرس ایمیل شما منتشر نخواهد شد.