کرونا و مدیریت ناکارآمد، گسل گردشگری را فعال کرده است
درباره‌ی آینده پساکرونایی گردشگری در گیلان؛
از فروش محصولات کشاورزی تا اجاره سوییت و ویلا، معیشت و درآمد بسیاری از اهالی استان گیلان به سفر و گردشگری گره خورده است. اما امسال شیوع کرونا موجب خسارت و زیان بخش قابل توجهی از ذینفعان سفر و گردشگری در استان گیلان شد. تداوم این وضعیت چه پیامدهایی به دنبال خواهد داشت؟ چه کسانی متضرر می‌شوند؟ آیا چشم اندازی امیدبخش وجود دارد؟ آیا راهکاری برای اجتناب از این پیامدها یا جبران خسارت ها و رونق مجدد گردشگری وجود دارد؟
در سال ۱۳۹۶ بود که مصطفی سالاری، استاندار وقت گیلان به این نتیجه رسید که توسعه‌ی گردشگری در گیلان باید در اولویت باشد. استاندار قبلی معتقد بود که توسعه دریامحور باید راهبرد اصلی توسعه گیلان باشد. اکنون استاندار جدید با این شعار وارد میدان شد که گردشگری دارای اولویت است و کشاورزی به دلیل مساحت کم اراضی زراعی توجیه ندارد. گفته بود که برنامه‌ای برای راه‌اندازی ۵۰۰۰ واحد بوم گردی در استان دارد. مدعی بود که بودجه قابل توجهی برای توسعه زیرساخت‌های گردشگری و ارائه تسهیلات به فعالان این حوزه اختصاص داده است. بماند که این بودجه کجاها خرج و چگونه توزیع شد. آیا عاید اهالی روستاهای گیلان شد یا نصیب سرمایه‌‌داران و رانت‌خوارانی که با هدف تغییر کاربری و دلالی املاک وارد میدان شدند؟
با همه این‌ها، امروز با جمع وسیعی از ذینفعان حوزه گردشگری در استان گیلان مواجهیم که در نتیجه شیوع کرونا و تعطیلی فعالیت های گردشگری با مشکلات بسیاری مواجهند. از صاحبان این کسب‌وکارها گرفته تا نیروی کار شاغل در این حوزه که طی این مدت، خسارت‌های زیادی دیده و بیکار شدند. متاسفانه تا زمانی که این یادداشت را تنظیم می کنم هنوز برنامه مشخص و جامعی برای پاسخگویی به مشکلات این حوزه ارائه نشده است. آیا بخش گردشگری تاکنون تنها به عنوان ویترین و زینت گیلان مورد توجه مسئولان بوده است؟ چه آینده‌ای در انتظار بخش گردشگری گیلان است؟ چه پشتوانه و زیرساختی برای حمایت از گردشگری در گیلان وجود دارد؟ برای پاسخ به این پرسش ها ابتدا سعی کردم آمارهایی درباره وضعیت ذینفعان مختلف گردشگری در استان گیلان گردآوری کنم.
ذینفعان حوزه گردشگری را می‌توان در سه سطح دسته‌بندی کرد: ۱- ذینفعان کلیدی (شامل آن دسته از اشخاص، اقشار یا نهادهایی که اصلی‌ترین منفعت را نسبت به گردشگری دارا هستند)، ۲- ذینفعان میانی (یعنی آنهایی که عملکرد و منافع‌شان به طور نسبتا مستقیم به گردشگری مربوط است) و ۳- ذینفعان بیرونی (شامل افراد یا نهادهایی که به صورت با واسطه و غیرمستقیم به گردشگری مربوط هستند). در فهرست زیر سعی کردم با توجه به وضعیت استان گیلان در شرایط شیوع بیماری کرونا، ذینفعان حوزه گردشگری را در این سه سطح دسته بندی کنم:
حال با توجه به اطلاعات و آمارهای در دسترس سعی دارم وضعیت هر کدام از این ذینفعان را بررسی کنم. پس از آن می‌توان تخمین زد که شیوع کرونا و تعطیلی گردشگری چه پیامدهایی بر گروه‌های مختلف ذینفع دارد.
در مورد تعداد مسافرانی که استان گیلان را به عنوان مقصد سفر خود انتخاب می‌کنند، اعداد مختلفی از جانب مسئولان عنوان می‌شود. به عنوان نمونه در خصوص برآورد آمار مسافران ورودی و اقامت کننده در استان گیلان طی روزهای ۱۳ الی ۱۷ خرداد سال گذشته، شهرود امیر انتخابی، مدیرکل میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع دستی استان گیلان اظهار کرد که: «بر اساس آمار بدست آمده تعداد ۴۸۷۵۳۹ دستگاه خودرو در ایام مذکور وارد استان گیلان شدند، تعداد مسافران ورودی به استان نیز ۲۲۷۵۳۶۴ نفر است و همچنین با توجه به این گزارش مسافرانی که در ایام ذکر شده در استان گیلان اقامت داشتند ۲۹۱۹۲۵۷ نفر شب اقامت بوده است».
مطابق اطلاعات موجود در سالنامه آماری استان گیلان در سال ۱۳۹۶ تعداد گردشگران خارجی پذیرش شده در هتل های استان به بیش از ۴۵ هزار نفر رسیده بود.
وی در اظهارنظر دیگری در مهرماه سال گذشته عنوان کرد که: «در ۱۸ ماهه گذشته بیش از ۹۱ میلیون و ۲۲۲ هزار نفر شب مسافر در مراکز اقامتی استان گیلان اقامت کردند». برای بررسی دقیق تر تعداد مسافران می‌توان داده های طرح آمارگیری از گردشگران ملی که در سال ۱۳۹۸ توسط مرکز آمار ایران انجام شده را مبنا قرار داد. همانطور که در نمودار زیر مشاهده می‌کنید تعداد نفر شب اقامت سفرهای انجام شده به استان گیلان در فصل بهار در سه سال گذشته بین ۱۱ تا ۱۲ میلیون نفر در نوسان بوده است.
نمودار ۱: تعداد نفر شب اقامت سفرهای انجام شده به استان گیلان در فصل بهار
مأخذ: مرکز آمار ایران، طرح آمارگیری از گردشگران ملی ۱۳۹۸
مطابق یافته‌های همین تحقیق در سال ۱۳۹۸ متوسط هزینه یک سفر برای هر فرد ۱۳۴.۰۰۰ تومان محاسبه شده است. بدین ترتیب، حتی اگر تعداد مسافران سال گذشته استان گیلان در فصل بهار با همان نرخ قیمت‌ها و با متوسط سه شب اقامت را در نظر بگیریم، مبلغی بیش از ۵۰۰ میلیارد تومان هزینه سفر مسافران می‌شود که این رقم در واقع درآمد و عایدی بخش های مختلف گردشگری مستقر در استان گیلان است. البته این تخمین صرفا مربوط به مسافران داخلی است، اگر آمار گردشگران خارجی را اضافه کنیم، عملا معادل درآمد قابل توجهی می شود که در شرایط شیوع کرونا دیگر خبری از آن نیست و این عدد و رقم ها عملا به ضرر و زیان تبدیل شده است. مطابق اطلاعات موجود در سالنامه آماری استان گیلان در سال ۱۳۹۶ تعداد گردشگران خارجی پذیرش شده در هتل های استان به بیش از ۴۵ هزار نفر رسیده بود.
نمودار ۲: تعداد گردشگر خارجی پذیرش شده در هتل های گیلان
ماخذ: سالنامه آماری استان گیلان ۱۳۹۶
البته باید در نظر داشت که ترکیب این مسافران بعد از تحریم‌های جدید ترامپ دچار تغییراتی شد. به طوری که آمار گردشگران از مبدا کشورهای غربی به ایران روند کاهشی پیدا کرد. در مقابل، نسبت گردشگران از کشورهای همسایه همچون عراق، آذربایجان، ترکیه، پاکستان و ترکمنستان رو به افزایش گذاشت. به طوری که مطابق اطلاعات موجود در سالنامه آماری سازمان میراث فرهنگی، صنایع‌دستی و گردشگری در سال ۱۳۹۷ حدود یک سوم گردشگران خارجی که به کشور ما سفر کردند را اتباع کشور عراق تشکیل می‌دادند.
بر اساس نتایج طرح آمارگیری از گردشگران ملی، تعداد قابل توجهی از مسافران (بیش از ۷۰ درصد)، مهمان بستگان و آشنایان می شوند. پس از آنها در رتبه بعد حدود ۹ درصد مسافران، سوییت یا ویلا اجاره می کنند. در واقع تنها حدود ۶ درصد مسافران از اقامتگاه‌های رسمی استفاده می کنند.
پس از مسافران و گردشگران، اقامتگاه‌های گردشگری از جمله ذینفعان کلیدی حوزه‌ی گردشگری هستند. در جدول زیر روند رو به افزایش تعداد و ظرفیت اقامتگاه های زیر نظر سازمان ایرانگردی و جهانگردی در استان گیلان از سال ۱۳۸۵ تا ۱۳۹۷ نشان داده شده است:
جدول ۱: تعداد و ظرفیت اقامتگاه‌های گردشگری استان گیلان
ماخذ: سایت سازمان مدیریت و برنامه ریزی استان گیلان
*سالنامه آماری میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری ۱۳۹۷
همانطور که مشاهده می‌کنید ظرفیت پذیرش اقامتگاه‌های رسمی استان گیلان در سال ۱۳۹۷ برای هر شب اقامت معادل ۱۸ هزار و ۶۷۱ نفر است. مقایسه این آمار با تعداد بسیار زیاد مسافران نشان می دهد که حجم قابل توجهی از مسافران در انواع دیگری از اماکن شب را می‌گذرانند.
رییس جامعه هتلداران گیلان، خطر ورشکستگی در واحدهای اقامتی و هتل‌های استان را تهدید جدی بیان کرد و معتقد است تا پایان سال هیچ امیدی برای سرپا ماندن هتل‌های گیلان وجود ندارد.
بر اساس نتایج طرح آمارگیری از گردشگران ملی، تعداد قابل توجهی از مسافران (بیش از ۷۰ درصد)، مهمان بستگان و آشنایان می‌شوند. پس از آنها در رتبه بعد حدود ۹ درصد مسافران، سوییت یا ویلا اجاره می‌کنند. در واقع تنها حدود ۶ درصد مسافران از اقامتگاه‌های رسمی استفاده می‌کنند. در نمودار زیر، نسبت اقامت مسافران به تفکیک انواع اقامتگاه در کل کشور قابل مشاهده است:
نمودار ۳: نسبت انواع اقامت مسافران بر حسب نوع اقامتگاه در فصل بهار ۱۳۹۸
ماخذ: مرکز آمار ایران، نتایج طرح آمارگیری از گردشگران ملی – بهار سال ۱۳۹۸
با شیوع کرونا و اعلام تعطیلی واحدهای اقامتی و اعمال محدودیت برای سفرهای بین استانی عملا تمامی اقامتگاه‌های فعال استان گیلان تعطیل شدند. تعطیلی این اقامتگاه‌ها به معنی بیکار شدن تعداد قابل توجهی پرسنل و نیروی کار است که به صورت مستقیم یا غیرمستقیم از فعالیت در این اقامتگاه‌ها درآمد داشتند. بیکاری و قطع منبع درآمد این افراد و نبود چشم اندازی مشخص برای بازگشایی دوباره اقامتگاه‌ها موجب خسارت و زیان بسیاری می‌شود. در این ارتباط حسن مهرور اصل، رییس جامعه هتلداران گیلان در گفت و گو با مرور از تعدیل ۵۰ درصدی کارگران هتل ها و واحدهای اقامتی استان خبر داد و گفت: «نیمی از نیروهای کارگری و خدماتی هتل های استان روزمزدی و فصلی هستند و متناسب با ایام تعطیل سال، نوروز و برگزاری جشن‌ها استخدام می‌شوند که در حال حاضر بیکارند. این معضل برای همه هتل‌های گیلان به وجود آمده وعملا تمام پرسنل رسمی و قراردادی خانه نشین شده اند. اما موضوع مهمتر تعدیل نیروی ۲۰ درصدی در کارمندان و پرسنل رسمی هتل هاست که جای نگرانی دارد». رییس جامعه هتلداران گیلان، خطر ورشکستگی در واحدهای اقامتی و هتل‌های استان را تهدید جدی بیان کرد و معتقد است تا پایان سال هیچ امیدی برای سرپا ماندن هتل‌های گیلان وجود ندارد.
از دیگر ذینفعان کلیدی در حوزه گردشگری باید به راهنمایان گردشگری، دفاتر خدمات مسافرتی و سایت های رزرواسیون سفر اشاره کرد. طبق آمار اداره کل میراث فرهنگی و گردشگری استان تعداد ۴۳۳ نفر دارای کارت راهنمای گردشگری هستند و تعداد ۷۳ دفتر خدمات مسافرتی نیز در استان ثبت شده است. عملا پس از شیوع کرونا تمام راهنمایان بیکار و دفاتر خدمات مسافرتی تعطیل شدند. در مورد سایت‌های رزرواسیون اینترنتی در گیلان آمار مشخصی وجود ندارد، اما بسیاری از شرکت هایی که در این حوزه فعال بودند مانند علی‌بابا بسیاری از کارکنان‌شان را اخراج کردند.
علاوه بر ذینفعان کلیدی، ذینفعان سطح میانی نیز در نتیجه شیوع کرونا و توقف سفر و گردشگری متحمل خسارت و زیان شدند. بر اساس آماری که در سایت اداره کل میراث فرهنگی و گردشگری استان وجود دارد تعداد ۴۷ سفرخانه سنتی و ۲۰ مرکز سرگرمی و تفریحی در استان وجود دارد که عملا در نتیجه شیوع کرونا همه تعطیل شدند. اگرچه رستوران‌های داخل شهرها هم اجازه سرو غذا در داخل رستوران را نداشتند و خیلی از آنها به سمت ارائه غذای بیرون‌بر سوق داده شدند، اما در مورد واحدهای پذیرایی بین راهی که طبق آمار ثبت شده برابر با ۳۷۶ واحد هستند عملا به دلیل قطع سفرها برای مدتی تعطیل شدند.
بخش خدمات حمل و نقل عمومی، دسته دیگری از ذینفعان میانی را شامل می‌شود که با شیوع کرونا و محدودیت سفرها متحمل زیان و خسارت می شوند. یافته های طرح آمارگیری از گردشگران در بهار سال گذشته نشان می‌دهد که اگرچه بیش از هفتاد درصد سفرها با وسایل نقلیه شخصی انجام می‌شود، اما استفاده از سواری کرایه (با ۱۵ درصد)، اتوبوس (با ۵.۱ درصد)، مینی بوس (با ۱.۹ درصد) در رتبه های بعدی قرار دارند. کاهش بسیار زیاد سفرهای نوروزی و ایجاد محدودیت برای سفر بین استانی موجب خسارت های اقتصادی زیادی به فعالان حوزه حمل و نقل عمومی (بویژه رانندگان سواری و اتوبوس) می‌شود.
نمودار ۴: نسبت وسایل نقلیه مورد استفاده برای سفر
ماخذ: مرکز آمار ایران، نتایج طرح آمارگیری از گردشگران ملی – بهار سال ۱۳۹۸
باید در نظر داشت که بسیاری از ذینفعان حوزه گردشگری در گیلان به صورت غیررسمی و در مقیاس محلی و روستایی مشغول فعالیت هستند که عملا آمار دقیقی از آنها در دسترس نیست. همچنین آماری نیز درباره میزان نیروی انسانی شاغل در این اماکن موجود نیست. اما شواهد نشان می‌دهد که معیشت تعداد قابل توجهی از اهالی استان به صورت مستقیم یا غیر مستقیم به گردشگری گره خورده است. تعداد بسیاری به طور مستقیم در این اماکن شاغل هستند و درآمد آنها کاملا منحصر به گردشگری است و تعدادی نیز در نتیجه رونق گردشگری به صورت غیرمستقیم از منافع گردشگری استفاده می‌کنند. به عنوان نمونه، طی این مدت بسیاری از افرادی که تلاش داشتند مبتنی بر رویکرد گردشگری پایدار و سفر برنامه ریزی شده، انواع مختلفی از اقامتگاه بوم گردی را دایر کنند عملا در نتیجه شیوع کرونا با مشکلات بسیاری مواجه شدند.
علاوه بر این موارد مستقیم، دامنه تاثیرات توقف سفر و گردشگری به صورت غیرمستقیم بسیار وسیع است. بسیاری از کشاورزان گیلانی در انتظار مسافرانی هستند که در تعطیلات بهاری و تابستانی عازم گیلان می شوند تا بتوانند محصولات خود را به بازاری با تقاضای مستقیم و بدون واسطه عرضه کنند.
در چنین وضعیتی عملا دستگاه‌ها و ادارات مسئول برنامه مشخصی برای جبران خسارت‌ها و حمایت از بخش گردشگری در استان گیلان ندارند. به غیر از تمدید مهلت پرداخت وام ها که البته شامل کسب و کارهای دیگر هم می شود تاکنون برنامه و اقدام مشخصی اعلام نشده است. اگرچه علی‌اصغر مونسان وزیر میراث‌فرهنگی، گردشگری و صنایع‌دستی، وعده داده که پیگیر تخصیص اعتباری معادل ۳۸ هزار میلیارد ریال برای جبران بخش‌هایی از خسارت های این حوزه در کل کشور هست، اما هنوز مشخص نیست که در صورت تخصیص این اعتبار، استان گیلان چه میزان از آن را جذب خواهد کرد؟ نحوه توزیع این بودجه چگونه خواهد بود؟ آیا این تسهیلات عمدتا در اختیار صاحبان بنگاه‌ها و کارفرمایان قرار می گیرد یا به دست شاغلان و کارکنان این حوزه هم می رسد؟
همچنین هنوز هیچ چشم انداز و برنامه زمانی مشخصی برای نحوه رونق دوباره گردشگری و بازگشایی کسب‌وکارهای مرتبط وجود ندارد.
حال در چنین وضعیتی، باید پرسید چه آینده‌ای پیش روی بخش گردشگری گیلان قرار دارد؟ آیا باید در انتظار پیامدهایی ناگوار باشیم یا می‌توان چشم‌اندازی امیدبخش ترسیم کرد؟ پیش‌بینی رخدادهای آینده کار آسانی نیست، اما می‌توان با تخمین و برآورد سناریوهای بدبینانه و خوشبینانه، تلاش کرد تا رویکردی اثربخش و عادلانه را مبنای برنامه‌ریزی قرار داد. در جدول زیر، بر اساس اظهارنظر فعالان و صاحب‌نظران حوزه گردشگری سعی کردم فهرستی اولیه از این سناریوها تنظیم کنم:
جدول ۲: برآورد سناریوهای احتمالی برای بخش گردشگری
با توجه به سناریوهای احتمالی، با هدف اجتناب از پیامدهای بدبینانه و جبران خسارت‌ها، و همچنین تلاش جهت تحقق سناریوهای خوشبینانه، اقدامات زیر را می‌توان پیشنهاد کرد. اقداماتی که انتظار می رود مورد توجه و برنامه ریزی دستگاه‌های ذیربط قرار گیرد.
هرچند تجربه نشان داده اداراتی که در شرایط عادی، اراده و کارآمدی لازم برای اجرای برنامه‌های راهبردی را ندارند، بسیار بعید است در شرایط بحرانی عملکرد متفاوت و بهتری داشته باشند. با این حال، راهکارهایی که می‌تواند با مطالبه‌گری فعالان حوزه گردشگری به ثمر برسد را در زیر فهرست می‌کنم:
به رسمیت شناختن مشارکت فعالان حوزه گردشگری در فرایندهای برنامه ریزی و نظارت.
شکل‌گیری بیمه جامع گردشگری با رویکردی دربرگیرنده که شامل همه ذینفعان حوزه گردشگری از مسافران گرفته تا راهنمایان گردشگری و شاغلین اقامتگاه‌ها و اماکن گردشگری باشد.
صدور دستورالعمل های فراگیر جهت تعویق وام ها و بدهی های بخش گردشگری تا زمان رونق و بازگشایی مجدد کسب‌وکارهای این بخش.
توزیع عادلانه تسهیلات جبرانی بویژه برای کسب و کارهای آسیب پذیر، بطوری که بودجه ها و اعتبارات صرفا توسط صاحبان رانت و کارفرمایان جذب نشود بلکه سازوکاری جهت توزیع تسهیلات حمایتی برای کسب‌وکارهای کوچک و شاغلین نیز طراحی شود.
تدوین و به روز رسانی پروتکل های بهداشتی ویژه انواع اقامتگاه و نظارت بر اجرای آنها.
تنظیم پروتکل‌ها و نظارت بر رعایت دقیق دستورات بهداشتی در فرایند حمل و نقل و جابجایی مسافر در جهت حمایت از وسایل حمل و نقل عمومی.
و در نهایت تدوین برنامه‌ای جامع با هدف تامین زیرساخت برای حمایت از الگوهای سفر برنامه ریزی شده و گردشگری پایدار.
