سازمان منطقه آزاد تجاری صنعتی انزلی نسبت به توسعه‌ی گردشگری در این منطقه اهتمام ویژه دارد اما این امر در استان گردشگرپذیر گیلان به ویژه شهر انزلی می‌تواند بازتاب‌های متفاوتی به دنبال داشته باشد. بزرگ‌ترین مجموعه‌ی تفریحی- گردشگری آکواریوم و باغ خزندگان کشور، بزرگ‌ترین مرکز تفریحات دریای شمال کشور، مجموعه‌ی مارینا مشتمل بر اسکله‌ی قایق‌های تفریحی و ورزش‌های آبی و سایر امکانات تفریحی برای گردشگران ورودی داخلی و خارجی، امتیازاتی ست که منطقه آزاد انزلی در عرصه‌ی گردشگری این منطقه درج کرده و البته در واپسین روزهای خرداد سال جاری عملیات احداث مجموعه‌ی پارک آبی و شهربازی سرپوشیده در زمینی به مساحت هفت هزار متر مربع و اشتغالزایی ۱۲۰ نفر با استفاده از آخرین استانداردها و شاخص‌های بین‌المللی نیز در این منطقه کلید خورد.
بی‌تردید گسترش امکانات و زیرساخت‌های گردشگری در منطقه ی آزادی که خود در استانی گردشگرپذیر قرار دارد و نام شهر ساحل انزلی را بر پیشانی خود دارد، می‌تواند موجی از نگرانی در دل مردمی که معیشت‌شان از گذشته‌های دور به حضور گردشگران گره خورده، پدید آورد. اهالی انزلی که روزی مجدانه خواستار ایجاد منطقه آزاد در شهرشان بودند، سال‌هاست دریافته‌اند که منطقه آزاد نتوانسته آن تاثیر مثبتی که انتظارش را داشتند در زندگی ایشان و توسعه‌ی پایدار شهرشان به وجود آورد و در عوض طی این سال‌ها گسترش امکانات گردشگری در این منطقه به نوعی دل‌نگرانی جذب گردشگران این شهر از سوی منطقه آزاد را نیز سبب شده است. و البته این در حالی‌ست که مردم انزلی سال‌هاست، شاهد عقب ماندن زیرساخت‌ها و امکانات شهرشان و بی‌توجهی نسبت به جاذبه‌های گردشگری آن نظیر تالاب و دریا هستند.
مناطق آزاد محدودیتی برای سرمایه‌گذاری ندارند اما…
«رحیم یعقوب‌زاده» رییس مرکز گردشگری علمی فرهنگی دانشجویان ایران درباره‌ی گسترش زیرساخت‌ها و امکانات گردشگری درمنطقه آزاد انزلی به مرور می‌گوید: مناطق آزاد می‌توانند در همه‌ی حوزه‌ها از جمله گردشگری به جذب سرمایه گذار بپردازند و اساسا با توجه به مقررات و شرایطی که ورود مردم به دلایل مختلف نظیر گردشگری و امور تجاری در مناطق آزاد را تسهیل می‌کند، نمی‌توان در این مناطق به ایجاد محدودیت پرداخت که مثلا در حوزه‌ی گردشگری سرمایه‌گذاری نکنند، چرا که ممکن است نواحی پیرامونی آن منطقه از این حیث دچار آسیب شود. اتفاقا مناطق آزاد هر چقدر بتوانند در همه‌ی حوزه‌ها، بیشتر به جذب سرمایه‌گذار به ویژه سرمایه‌گذاران خارجی بپردازند، به نوعی باعث افزایش حجم مبادلات تجاری، افزایش درآمد و اشتغال وهمچنین افزایش تعداد گردشگران به استانی می‌شوند که در آن قرار گرفته‌اند.
این مدرس دانشگاه علم و فرهنگ در ادامه از مبحث« توسعه‌ی پایدار در گردشگری» یاد کرده و اظهار می‌دارد: بطور کلی مفهوم عبارت توسعه‌ی پایدار در گردشگری این است که منابع باید به گونه‌ای بهره‌برداری و مدیریت شوند که برای آیندگان نیز حفظ شود. و اما یکی از شاخص‌های مرتبط با مبحث توسعه‌ی پایدار در حوزه‌ی گردشگری، جذب رضایت ذینفعان است و این ذینفعان می‌توانند ساکنان آن منطقه یا مناطق پیرامونی و یا فعالان در حوزه‌ی گردشگری باشند.
گردشگری از منظر توسعه‌ی پایدار
وی می‌گوید: باید توجه داشت، وقتی قرار است در منطقه‌ای امکانات و تاسیسات گردشگری توسعه یابد که در نهایت هدفش افزایش تعداد گردشگران باشد، باید از منظر توسعه‌ی پایدار به موضوع نگاه شود که تا چه اندازه، رشد حوزه‌ی گردشگری در یک منطقه‌ی خاص می‌تواند تاثیرات مثبت یا منفی بر آن منطقه یا نواحی پیرامونی‌اش داشته باشد. اکنون این دل‌نگرانی مطرح می‌شود که بخشی از گردشگران شهر انزلی روانه‌ی منطقه آزاد این شهر می‌شوند اما اگر این موضوع را به شکل بهتری مورد بررسی قرار دهیم، باید بگوییم که این مسئله می‌تواند موجب ایجاد رقابت شود. همچنین این موضوع مطرح می‌شود که چرا در نواحی خارج از منطقه آزاد، برنامه‌ریزی و ایجاد امکانات گردشگری و جذب سرمایه گذار در حوزه‌ی گردشگری رخ نمی‌دهد و برای ایجاد فضاهای متنوع تر گردشگری تلاش نمی‌شود.
یعقوب‌زاده بیان می‌کند: شورای عالی مناطق آزاد کشور، منطقه‌ی آزاد انزلی، استاندار، فرماندار، شهردار و دیگر مسوولان ذی‌ربط می‌توانند این موضوع را به گونه‌ای مدیریت کنند که علاوه بر جذب سرمایه‌گذار در منطقه آزاد، با رویکردی حمایتی و ارائه‌ی تسهیلات در راستای ایجاد اماکن گردشگری شاهد جذب سرمایه‌گذار در نواحی پیرامونی منطقه آزاد نیز باشیم. بدین ترتیب آنچه تهدید می دانستیم، تبدیل به فرصت می‌شود. همچنین باید توجه داشت که لازم است ذینفعان و فعالان حوزه‌ی گردشگری در خارج از منطقه آزاد انزلی از اقدامات حمایتی مسوولان ذی‌ربط بهره‌مند شوند، چرا که افزایش این اعتراضات بر منطقه آزاد انزلی و توسعه‌ی بخش گردشگریِ این منطقه دردرازمدت تاثیر منفی خواهد گذاشت.
ضرورت توجه به همه‌ی اهداف تشکیل مناطق آزاد
گروهی از منتقدان به توسعه‌ی گردشگری در اراضی منطقه آزاد انزلی از منظر فلسفه‌ی اصلی فعالیت مناطق آزاد بدان می‌پردازند و دغدغه‌ای بزرگ‌تر نسبت به در محاق قرار گرفتن جایگاه گردشگری شهر انزلی را مطرح می‌کنند.
«محمد کهنسال» عضوهیات مدیره انجمن طرفداران توسعه‌ی بندرانزلی در این باره به مرور می‌گوید: صرف نظر ازاینکه مناطق یا بنادر آزاد در دنیا با هدف افزایش تولیدات صنعتی از طریق جذب سرمایه‌گذار خارجی و انتقال تکنولوژی شکل گرفته، نگاهی به قانون مناطق آزاد ایران وهمچنین آیین‌نامه‌ی آن نیز گویای همین واقعیت است که در ایران نیز تولید و صادرات کالا و حضور در بازارهای جهانی از اهداف اصلی ایجاد این مناطق بوده و در همین راستا نیز این مناطق عموما در مرزها، بنادر یا جزایر جانمایی شده‌اند .برای روشن‌تر شدن این ادعا می‌توان به ماده‌ی یک قسمت اول قانون یعنی اهداف نگاهی انداخت. همچنین در ماده‌ی هشت قانون که به قراردادهای مجاز با اشخاص حقیقی و حقوقی داخلی و خارجی می‌پردازد صرفا به مشارکت در طرح‌های عمرانی و تولیدی اشاره شده است. از سوی دیگر روح مواد ۱۵ تا ۱۷ نیز که مربوط به ورود و خروج کالا است، نشانگر اهمیت کار تولیدی و ایجاد ارزش افزوده در منطقه و سپس ورود کالا به کشور و به ویژه صادرات به خارج است و همچنین در ماده‌ی ۱۹ نیز به تامین و تضمین اعتبارات داخلی و خارجی در طرح‌های زیربنایی و تولیدی اشاره شده است.
ایجاد برخی امکانات اولیه و زیرساختی گردشگری مانند هتل، مهمانپذیر، رستوران آن هم در مناطق غیر برخورداری مانند چابهار شاید توجیه‌پذیر باشد اما انجام موارد مشابه در مناطق برخورداری مانند گیلان که سابقه‌ی چند ده ساله در زمینه‌ی گردشگری داشته و حداقل از دوره‌ی قاجار دروازه‌ی اروپا و ارتباط با دنیای مدرن محسوب می‌شده و واجد بخش قابل توجهی از این گونه زیرساخت‌ها بوده، در منطقه آزاد انزلی فاقد توجیه منطقی است.
وی در ادامه اظهار می‌کند: همان‌گونه که مشاهده می‌شود روح قانون مناطق آزاد در ایران نیز بیانگر این است که هدف اصلی و اولیه‌ی جذب سرمایه‌گذاری خارجی و انتقال تکنولوژی نوین برای انجام کار تولیدی و صادرات بخش عمده محصول است که البته اشتغال پایدار و سالم نیز به دنبال داشته و در درازمدت می‌تواند به انتقال تکنولوژی و بالا رفتن سطح کیفی صنعت کشور منتهی شود. اما مناطق آزاد ایران در عمل به مبادی ورودی کالاهای خارجی (قانونی و قاچاق)، محل جذب بخشی از گردشگران ایرانی که قادر به مسافرت به خارج نیستند، مبدا ورود خودروی خارجی بدون عوارض گمرکی یا با عوارضی بسیار کمتر از عوارض ورود به سرزمین اصلی، محلی برای ساخت وساز برای طبقاتی خاص از جامعه، تغییر کاربری اراضی با دور زدن قوانین و … تبدیل شده است . بنابراین می‌توان گفت، در بهترین حالت تنها آورده‌ی عمومی این مناطق مقادیری صادرات کالای عمدتا خام و کمی ترانزیت کالای تولیدیِ دیگر کشورها به کشورهای ثالث است .به عبارتی سهم سرمایه‌گذاری خارجی در زمینه‌ی تولید کالا در مقابل مابقی تجارت جاری در منطقه که در قالب مواردی چون ورود و فروش کالای خارجی، جذب گردشگر داخلی، فروش ملک و ویلا در جریان است سهمی بسیار ناچیز محسوب می‌شود .
این کنشگر تصریح می‌کند: پرداختن به حاشیه به جای متن اصلی وظایف قطعا برای کشور آسیب‌هایی به همراه دارد که از قضا این آسیب برای مناطق مجاور به مراتب بیشتر است و البته بخش بسیار کوچکی از مردم بهره‌هایی در قالب خرید خودرو با پلاک منطقه می‌برند اما برنده‌ی اصلی منافع تعداد کمی سرمایه‌گذار داخلی و خارجی و البته دلالان زمین و ملک هستند.
کهنسال یادآور می‌شود: ایجاد برخی امکانات اولیه و زیرساختی گردشگری مانند هتل، مهمانپذیر، رستوران آن هم در مناطق غیر برخورداری مانند چابهار شاید توجیه‌پذیر باشد. اما انجام موارد مشابه در مناطق برخورداری مانند گیلان که سابقه‌ی چند ده ساله در زمینه‌ی گردشگری داشته و حداقل از دوره‌ی قاجار دروازه‌ی اروپا و ارتباط با دنیای مدرن محسوب می‌شده و واجد بخش قابل توجهی از این گونه زیرساخت‌ها بوده، در منطقه آزادی مانند انزلی فاقد توجیه منطقی است.
وی در ادامه از سرمایه‌گذاری اخیر درمنطقه آزاد انزلی یادکرده و می‌گوید: اخیرا نیز در این منطقه به بهانه‌‌ی جذب سرمایه‌گذار خارجی پارک آبی و شهربازی سرپوشیده در زمینی به مساحت هفت هزار مترمربع و در متراژی به وسعت ۲۳ هزارمتر مربع کلنگ زنی شد. لازم به گفتن نیست که در بسیاری از نقاط کشور پارک آبی و همچنین شهر بازی سرپوشیده بدون نیاز به سرمایه‌گذار خارجی ساخته شده و طبعا ساخت چنین مجموعه‌ای صرف نظر از بحث‌های محیط زیستی آن که معلوم نیست ارزیابی شده یا نه مبتنی بر قواعد ایجاد مناطق آزاد در دنیا و همچنین قانون مناطق آزاد ایران نیست. خوب است برای روشن شدن بیشتر اذهان مردم، مدیران منطقه آزاد اعلام فرمایند که در مقابل بیست و سه هزار متر مربع ساختمان این مجموعه وهمچنین چند ده هزار متر مربع آکواریوم منطقه آزاد انزلی چند هزار متر مربع فضای صنعتی با تکنولوژی نوین و با سرمایه گذاری خارجی احداث شده است؟
تغییر الگوی توسعه
بر کسی پوشیده نیست که عملکرد منطقه آزاد انزلی تا کنون با انتقادات بسیارهمراه بوده و این منطقه تا به امروز نتوانسته ایفاگر نقشی باشد که از آن انتظار می‌رفت. «مجید صیادنورد» کارشناس مناطق آزاد در گفت‌وگو با مرور نظر مخاطبان این رسانه را در زمینه‌ی بررسی عملکرد سازمان منطقه آزاد انزلی در حوزه‌های تکنولوژی‌های نوین و سرمایه گذاری خارجی به چند نکته جلب کرده و اظهار می‌دارد: نخستین موضوعی که باید مورد توجه قرار گیرد این است که از زمستان سال ۱۳۹۸محدوده‌ی این منطقه با رای دیوان عدالت اداری به یک سوم کاهش پیدا کرد و این در حالی بود که برای محدوده‌ی پیش از آن علاوه بر طرح جامع به تصویب رسیده، طرح‌های سرمایه‌گذاری قابل توجهی نیز در حال انجام بوده است. این نکته زمانی حائز اهمیت می‌شود که توجه داشته باشیم در نقاط جلگه‌ای گیلان با تراکم جمعیت و کمبود زمین به دلیل مسکونی بودن و فعالیت کشاورزی مواجه هستیم. بنابراین با عنایت به اصل فوق باید گفت، کوچکترین منطقه‌ی آزاد کشور در پرتراکم ترین نقطه‌ی ایران اسلامی از محدودیت تملک اراضی در محدوده‌ی خود نیز رنج می‌برد و تنها راه‌برد گذر از این مشکل و جلوگیری از تبدیل آن به یک بحران، تغییر الگوی توسعه‌ی آن از دیدگاه بهره‌برداری از اراضی در قالب سطح به جذب سرمایه گذار به ارتفاع است. بدین معنی که تمرکز سازمان منطقه آزاد انزلی به جای صنایع و شرکت‌هایی که نیازمند فعالیت بر سطح زمین هستند باید به کسب و کارهایی که در فضای محدود یا امکان تغییر مدل بهره‌برداری از زمین به ارتفاع را دار هستند، تغییر یابد.
وی در ادامه از جذب طرح‌های سرمایه‌گذاری خارجی و به طور مشخص حوزه‌ی تولید این منطقه ظرف ۱۵ سال گذشته یاد کرده و می‌گوید: این منطقه حتی در دوره‌ای از پیشگامان مناطق آزاد کشور به شمار می‌آمده و هم‌اکنون چندین واحد تولیدی صنعتی در حوزه‌های صنایع الکترونیک صنعتی مشغول به فعالیت هستند و حتی در حوزه‌ی خدمات گردشگری نیز موفق به جذب طرح‌های سرمایه‌گذاری خارجی شده است. البته تقلیل این موضوع به این تعداد اندک منافاتی با فعالیت گسترده‌تر در حوزه‌های بازرگانی و ترانزیت کالا ندارد که گستره‌ی بیشتری با فعالیت سرمایه‌گذاران و بازرگانان کشورهای منطقه در آسیا، خاورمیانه و حتی اروپا و آمریکای شمالی مواجه است. در ارتباط با جذب طرح‌های سرمایه‌گذاری در حوزه‌ی تکنولوژی های نوین و کسب و کارهای نو نیز این منطقه با ایجاد مرکز رشد که با دارابودن بیش از ۱۰۰ شرکت، موفقیت‌های قابل توجهی بدست آورده، موفقیتی که ناشی از کیفیت مراکز علمی-پژوهشی استان و نزدیکی به قطب‌های علمی چون تهران است. از سوی دیگر در عرصه‌ی صنایع الکترونیک تولیدکننده و صادرکننده‌‌‌ای موفق در کشور نیز در این منطقه مشغول به فعالیت است و معروف‌ترین برندهای حوزه‌های کسب و کارهای نوین و مبتنی بر اینترنت را هم می‌توان در این منطقه مشاهده کرد.
وی درپایان یادآور می‌شود: البته باید تأکید کرد علی‌رغم ظرفیت‌های موجود و بالقوه‌ی قانونی، جغرافیایی و کیفیت بالای نیروی انسانی نخستین منطقه آزاد شمال کشور که به دلیل نزدیکی به بازارهای حوزه‌ی دریای کاسپین، اوراسیا و قطب‌های جمعیتی داخلی همچون تهران از مزیت‌های رقابتی متمایزی نسبت به سایر مناطق آزاد کشور برخوردار است، هنوز در آغاز راه ارزیابی می شود و امید می‌رود تجربیات گذشته که ناشی از مشکلات اجرای قانون، کمبود تجربه‌ی مدیریتی، مداخله‌های نمایندگان محترم مجلس و سیاسیون استان و عدم مالکیت بر اراضی محدوده‌ی تعیین شده جهت اجرای قانون و مقررات مناطق آزاد تجاری صنعتی است، در آینده‌ی نزدیک برطرف شود.
