بیشتر از یک دهه است که تالاب بین‌المللی انزلی با بحران‌های مختلفی از جمله بحران افت تراز آب که در نتیجه فعل و انفعالات اتفاق افتاده در دریای خزر حاصل شده دست‌وپنجه نرم می‌کند؛ بحرانی که کارشناسان سال‌ها پیش نسبت به آن هشدار داده بودند، اما این هشدارها هیچ‌گاه جدی گرفته نشد.
علیرضا مولایی، کارشناس آب، و از جمله شخصیت‌هایی که سال‌ها در این خصوص مطالعات و اقدامات خوبی داشته می‌گوید؛ از سال ۱۳۹۲ پیش‌بینی شده بود که کاهش تراز دریای خزر به پایین رفتن سطح آب تالاب منجر خواهد شد، اما طرح‌های پیشنهادی برای کنترل خروجی تالاب و جلوگیری از تخلیه بیش از حد آب، به جای عملیاتی شدن سرانجامی جز بایگانی شدن نداشت.
این متخصص حوزه آب حالا با صراحت می‌گوید اگر تصمیم‌گیران و به خصوص دستگاه‌های مسئول، باز هم تعلل کنند، تا سال ۱۴۱۴ تالاب انزلی خشک خواهد شد و مانند دریاچه ارومیه اثری از آن باقی نخواهد ماند. مولایی در گفت‌وگو با «مرور» از طرح‌هایی سخن می‌گوید که می‌تواند به بهبود وضعیت تالاب انزلی کمک کرده و تراز آب آن را تثبیت کند.
مانند احداث سد لاستیکی یا کنترل فاضلاب‌های شهری و مقابله با گونه‌های مهاجم. با این وجود او شدیدا معتقد است موفیقت همه این برنامه‌ها وابسته به یک شرط بسیار مهم است. بدون اتحاد دستگاه‌ها و شجاعت سازمان محیط‌زیست برای اجرای تصمیم‌های کارشناسی کاری از پیش نخواهد رفت. اکنون و در دقیقه ۹۰ زمان آزمون نهایی برای عمل‌گرایی در خصوص نجات تالاب انزلی فرا رسیده است.
-نخستین نشانه‌های افت تراز آب تالاب انزلی از چه زمانی برای شما روشن شد؟
ما از سال ۱۳۹۲ پیش‌بینی کرده بودیم که با توجه به کاهش تراز آب دریای خزر، سطح آب تالاب انزلی نیز به‌تدریج پایین خواهد رفت. در همان زمان پیشنهاد شد در خروجی تالاب به سمت دریا، در یکی دو نقطه سازه‌هایی ایجاد شود؛ مشابه اقداماتی که در هلند برای کنترل آب انجام می‌دهند. هدف این بود که اجازه ندهیم آب تالاب بیش از حد تخلیه و سطح آن پایین‌تر از حد طبیعی شود.
در گیلان سالانه دو میلیارد مترمکعب آب وارد تالاب می‌شود، اما نمی‌توانیم یک پهنه‌ی ۳۰۰ میلیون مترمکعبی را مرطوب نگه داریم. این مسأله حیاتی است. مشاور طرح فعال است و ما به‌عنوان کارشناسان آب از او حمایت می‌کنیم. حال نوبت سازمان محیط‌زیست است که با شجاعت تصمیم بگیرد و نتایج مطالعات را به اجرا بگذارد
-یعنی از همان سال ۹۲ هشدار دادید که تالاب در خطر است؟ چرا در آن زمان به پیشنهاد شما توجه نشد؟
رودخانه‌هایی که به تالاب انزلی می‌ریزند، سالانه حدود دو میلیارد مترمکعب آب وارد آن می‌کنند. در سال ۱۳۹۲، از این میزان حدود ۳۵۰ میلیون مترمکعب در تالاب باقی می‌ماند، اما امروز این ظرفیت به حدود ۱۵۰ میلیون مترمکعب کاهش یافته است و مابقی آب به دریا سرریز می‌شود.
از همان سال ۹۲ پیشنهادهایی برای افزایش ظرفیت نگهداری آب در تالاب ارائه کردیم، اما مورد توجه قرار نگرفت. چند سال بعد، زمانی که افت محسوس سطح آب برای همه آشکار شد، تازه دستگاه‌هایی مانند سازمان محیط‌زیست به سمت همان راهکارهایی رفتند که سال‌ها قبل ارائه کرده بودیم.
-بعد از مطرح شدن بحران، چه طرح‌هایی برای نجات تلاب تدوین شد؟
پس از تصویب کلیات طرح، قراردادی با شرکت «طراحان سبز البرز» برای انجام مطالعات و نقشه‌برداری در محدوده‌ی سرخانکل منعقد شد. با توجه به محدودیت اعتبار، این مطالعات در سطح کوچکی انجام گرفت و دو ایده مطرح شد: ۱-بستن خروجی اصلی تالاب به‌منظور بالا آوردن سطح آب در کل محدوده و ۲-اجرای آزمایشی طرح در بخشی از تالاب برای بررسی نتایج اولیه.
شرکت مشاور مطالعات خود را به پایان رساند و گزارش نهایی به سازمان محیط‌زیست ارائه شد که مورد تایید نیز قرار گرفت. اکنون تصمیم نهایی بر عهده‌ی سازمان محیط‌زیست است؛ زیرا تمام داده‌ها و راهکارها در اختیارشان قرار گرفته است.
-استاندار گیلان چه نقشی در احیای تالاب ایفا کرد؟
استاندار گیلان از ابتدای مسئولیت خود نشان داده‌اند که موضوعات محیط‌زیستی برایشان اهمیت ویژه‌ای دارد. ایشان برای احیای تالاب انزلی، از تشکل‌های مردمی، کارشناسان، کارمندان آگاه و دانشگاهیان دعوت کردند تا با همفکری، راهکارهای اجرایی ارائه دهند. بر همین اساس “کمیسیون تالاب انزلی” تشکیل شد و ریاست، دبیر و اعضای آن مشخص شدند. در این کمیسیون تهدیدات تالاب شناسایی، اولویت‌بندی و برای هرکدام راهکارهایی تدوین شد.
در نهایت کمیسیون سه محور اصلی را برای اقدام ضروری تشخیص داد:
۱. ساماندهی فاضلاب شهرهای رشت، انزلی و تا حدودی صومعه‌سرا و جوامع محلی؛
۲. بالا آوردن تراز آب تالاب؛
۳. مقابله با گونه‌های مهاجم.
-چرا کنترل خروجی آب تا این اندازه اهمیت دارد و چه پیامدی در صورت بی توجهی به آن متصور خواهد بود؟
حجم و کیفیت آب تالاب هر دو حیاتی‌اند. اگر خروجی آب کنترل نشود، تالاب به‌تدریج خشک می‌شود و مناظر طبیعی آن از بین خواهد رفت. هدف ما این است که حداقل وضعیت تالاب در سطحی حفظ شود که با معیارهای کنوانسیون رامسر هم‌خوانی داشته باشد. از همین رو، لازم است حتی به‌صورت مصنوعی تراز آب در سطح مطلوب نگه داشته شود.
با تثبیت تراز آب تالاب، هم مناظر زیبا و طبیعی بازخواهد گشت و هم معیشت جوامع محلی بهبود پیدا می‌کند، بدون آن‌که خانه یا زندگی کسی زیر آب برود یا خشکی تالاب تهدیدی ایجاد کند
در حال حاضر ارتفاع رقم ۲۵/۲۵- برای تعیین بستر تالاب پیشنهاد می‌شود تا با اعلام آن سردرگمی در خصوص بستر تالاب خاتمه پیدا کند. در گذشته هم (۱۹۳۰ میلادی) این تراز تجربه شده است و بالا رفتن تراز تا این میزان محتمل هست. از آن سو بستن بستر دریای کاسپین به تراز تالاب (۷/۲۴-)گزینه دقیقی نیست چرا که در تعیین تراز بستر دریا گزینه موج دریا وجود دارد که در تالاب مشاهده نمی‌شود و رقم (۲۵/۲۵-) گزینه قابل اتکایی است.
اکنون مشاور طرح پیشنهاد احداث سد لاستیکی داده است تا بتوان با آن سطح آب را کنترل کرد. تالاب انزلی در حال جدا شدن از دریا و تبدیل شدن به تالاب فراساحلی است، و چنین تالابی استانداردها و الزامات خاص خود را دارد. اگر اکنون اقدام نکنیم، همان سرنوشتی که برای تالاب ارومیه رقم خورد، در انتظار انزلی است.
-در حال حاضر چه مانعی پیش پای اجرای طرح وجود دارد؟ کمبود بودجه یا ناهماهنگی سازمان‌ها؟
در گیلان سالانه دو میلیارد مترمکعب آب وارد تالاب می‌شود، اما نمی‌توانیم یک پهنه‌ی ۳۰۰ میلیون مترمکعبی را مرطوب نگه داریم. این مساله حیاتی است. مشاور طرح فعال است و ما به‌عنوان کارشناسان آب از او حمایت می‌کنیم. حال نوبت سازمان محیط‌زیست است که با شجاعت تصمیم بگیرد و نتایج مطالعات را به اجرا بگذارد.
-در جایی تاکید داشتید که محیط‌زیست باید ناظر باشد نه مجری. منظورتان از این تفکیک چیست؟
محیط‌زیست باید نقش ناظر را ایفا کند، نه مجری. نمی‌شود یک سازمان هم کارفرما باشد، هم پیمانکار انتخاب کند و هم ناظر پروژه. باید عملیات اجرایی به نهاد دیگری سپرده شود و محیط‌زیست صرفا پایش و ارزیابی نتایج را برعهده گیرد.
ضرورت انجام این اقدامات برای همه کارشناسان آب و محیط‌زیست تا تشکل‌های مردمی و جوامع محلی به اثبات رسیده است. با تثبیت تراز آب تالاب، هم مناظر زیبا و طبیعی بازخواهد گشت و هم معیشت جوامع محلی بهبود پیدا می‌کند، بدون آن‌که خانه یا زندگی کسی زیر آب برود یا خشکی تالاب تهدیدی ایجاد کند.
همه دستگاه‌ها از استانداری گرفته تا محیط‌زیست باید متحد باشند تا بودجه از تهران تخصیص پیدا کند و تجربه‌های تلخی مانند بایوجمی تکرار نشود. اگر اکنون اقدام کنیم، می‌توانیم تالاب را نجات دهیم، اما اگر امروز تعلل کنیم، تا سال ۱۴۱۴ تالاب انزلی کاملا خشک خواهد شد
حرکت‌های خوبی در حال شکل‌گیری است؛ از کمیسیون‌های مردم‌نهاد گرفته تا برنامه‌های زیر نظر سازمان برنامه و بودجه. تصفیه‌خانه‌ی شهر صنعتی رشت از جمله پروژه‌های مؤثر است. همچنین در طرح احیای رودخانه‌ی زرجوب، قرار است طی چند ماه آینده شش کیلومتر از مسیر پاکسازی شود و شهرداری رشت نیز قصد دارد محوطه‌های تاریخی اطراف آن را احیا کند. خوشبختانه تیم فعلی شهرداری و مشاورانش جدی و توانمندند و با بودجه‌های محدود هم می‌توانند کارهای مهمی انجام دهند.
-اگر اقدام فوری انجام نشود، چه سرنوشتی در انتظار تالاب انزلی خواهد بود؟
همه دستگاه‌ها از استانداری گرفته تا محیط‌زیست باید متحد باشند تا بودجه لازم از تهران تخصیص پیدا کند و تجربه‌های تلخ پروژه‌هایی مانند بایوجمی تکرار نشود. اگر اکنون اقدام کنیم، می‌توانیم تالاب را نجات دهیم، اما اگر امروز تعلل کنیم، تا سال ۱۴۱۴ تالاب انزلی کاملا خشک خواهد شد. باید دو میلیارد مترمکعب آبی که به تالاب می‌رسد به‌درستی مدیریت شود تا همیشه حجم مورد نیاز در آن حفظ گردد.