درخت؛ جان زمین است، چرا که با مرگ آن خاک فرسوده، رود خشک و هوا آلوده می‌شود. نابودی جنگل تنها از بین رفتن یک منظره نیست که پایان یک زیست بوم و تهدید انسان است. بایستگی پاسداری از درخت و جنگل، فرهاد مهرانفر، کارگردان برجسته گیلانی، را برآن داشت تا با دوربین در برابر تبر نابخردی‌ها بایستد و با ساخت فیلم « درخت جان » از ریشه‌ها دفاع کند.
«درخت جان» سال 1376 ساخته شد و با وجود نمایش در صحن سازمان ملل به‌عنوان بخشی از فرهنگ و هویت ایران زمین، در مقابل ترکتازی فیلم‌های گیشه فرصت نمایش بر پرده‌ی سینماهای کشور را نیافت.
اما اکنون که توسعه ناپایدار نه تنها جنگل‌های هیرکانی بلکه هویت مردمان این خطه را در معرض نابودی قرار داده و زنگ‌های خطر به صدا درآمده، «درخت جان» در مجتمع فرهنگی هنری رضوانشهر که مبداء ساخت آن بود با حضور جمع کثیری از مردم، کنشگران محیط‌زیست، هنرمندان و مسئولان به نمایش درآمد.
فرهاد مهرانفر، نویسنده و کارگردان که تاکنون بیش از 70 فیلم کوتاه و بلند سینمایی ساخته و جوایز بین‌المللی بسیاری را برای کشورش کسب کرده در حاشیه آیین نمایش فیلم «درخت جان» برای دقایقی با مردم سخن گفت.
خالق این شعر سینمایی در خصوص حدود سه دهه وقفه برای به تماشا گذاشتن آن بیان کرد: بخشی از این کوتاهی از ما بود و یک بخش بر می‌گردد به مدیران فرهنگی که شاید این تصور در آنان به‌وجود آمده که مردم فقط میل به سرگرمی دارند در حالی‌که مردم نیاز به آگاهی و شناخت خویشتن دارند.
مهرانفر: «درخت جان» به رغم کسب اعتبارهای سطح ملی و بین‌المللی با این‌که در صحن سازمان ملل به‌عنوان بخشی از فرهنگ ایران توسط یونسکو نمایش داده شده؛ نتوانست در سطح کشور امکان اکران بگیرد، چون سینماها برای فیلم‌های تجاری مصادره شده‌اند
وی با گرامیداشت یاد و خاطره احمد قربان‌زاده، شاعر گیلانی و مدیر تولید این فیلم، که با اعتقاد به ضرورت کار فرهنگی متعهدانه به فرهنگ کشور خدمت کرد، در خصوص انگیزه اصلی‌اش برای به نمایش گذاشتن فیلم «درخت جان» عنوان کرد: همدلی ملی به‌عنوان سرمایه اجتماعی یک ملت مورد بی توجهی واقع شده، اقوام ما نسبت به هم بیگانه مانده‌اند، همدیگر را نشناخته‌اند.
اقوام ایران هم درست مثل یک تابلوی معرق تکه‌هایی هستند با هویت‌های مستقل ولی معناشان به عنوان یک ملت هنگامی است که در یک قاب بگنجند و دست در دست هم بتوانند به آن معنا و مفهوم ببخشند.
مهرانفر با بیان این‌که بخشی از هویت شامل فرهنگ زبان، آیین و تاریخ است و بخش دیگر جغرافیا و محیط‌زیست تصریح کرد: وقتی طبیعت و منظر پیرامون زیستمان را از دست می‌دهیم بخشی از هویتمان را هم از دست می‌دهیم یادآور شد: ما رسالتمان را در این دیدیم که روی فرهنگ و هویت کار کنیم و از همان زمان در حدود 70 فیلم مستند، 7 کار سینمایی از جمله درخت جان پیوسته به بحث هویت توجه کردیم.
سینماها برای فیلم‌های تجاری مصادره شده‌اند
وی متذکر شد: محیط‌زیست به نوعی بخشی از حافظه جمعی ما را تشکیل می‌دهد. وقتی راجع به یک رودخانه یک کوه یا مرتعی صحبت می‌کنیم به نوعی بخشی از حافظه جمعی ما است. او افزود: «درخت جان» به رغم کسب اعتبارهای سطح ملی و بین‌المللی با این‌که در صحن سازمان ملل به‌عنوان بخشی از فرهنگ ایران توسط یونسکو نمایش داده شده؛ نتوانست در سطح کشور امکان اکران بگیرد چون سینماها برای فیلم‌های تجاری مصادره شده‌اند.
این فیلمساز برجسته کشورمان هدف از ساختن چنین آثاری را ایجاد یک جریان عنوان کرد. جریانی که بتواند اهمیت محیط‌زیست و فرهنگ را در دل جامعه و حوزه‌های آکادمیک و کنشگران محیط‌زیست به یک موضوع چالشی تبدیل کند.
مهرانفر یادآور شد: من و دوستان دیگری از کارگردان‌های برجسته کشور، به نتیجه رسیدیم که راجع به اقوام مختلف اثار سینمایی مستند درامی بسازیم که این‌ها به‌عنوان سند ثبت شود و مثل یک دائره‌المعارف تصویری برای نسل‌های بعد بماند، نسل‌هایی که هیچ خاطره‌ای از آثار گذشتگان برایشان نمانده و سرعت اتفاقات باعث فراموشی حافظه تاریخی می‌شود.
وی با اشاره به مباحث چند لایه فیلم از جمله تقابل سنت و مدرنیته و این بحث فلسفی که آیا سنت خوب است یا بد، خاطرنشان کرد: به نظر من سنت هم بد است هم خوب، چرا که ما سنت پویا داریم هم غیر پویا. ما چیزی به نام توسعه را بسیار می‌شنویم. اما چه نوع توسعه‌ای خوب است؟ توسعه پایدار که بتواند هم هویت و هم محیط‌زیست را حفظ کند.
این نویسنده و کارگردان افزود: در مقابل توسعه پایدار، توسعه‌ای داریم که استعماری است و هدفش غارت منابع است. مثلا احداث کارخانه سیمان دیلمان. یا تفکری که گیلان را شبیه امارات یا سنگاپور می‌کنیم اما به چه قیمتی. می‌بینیم مجموعه بتن جایگزین طبیعت می‌شود. طبیعتی که بخشی از میراث باستانی و موزه‌ای طبیعی است که سالیان سال می‌تواند ارزش ایجاد کند و باید حفظ شود. اما این‌ها در توسعه استعماری قطعا نابود خواهد شد. در مقابل یک تفکر مدرنیته وجود دارد که بازافرینی می‌کند.
وی با اشاره به سفرهای بسیارش در ایران و ساخت یک مجموعه در مورد آب برای وزارت نیرو یادآور شد: 20 سال پیش بحث فرونشست زمین و مهاجرت را در پژوهش‌هایی که داشتیم در آن مجموعه نشان دادیم. امروز عوارضش را می‌بینیم. به غیر از گیلان، همه‌ی استان‌ها دچار فرونشست شده‌اند و بعد موج مهاجرت به سمت این نوار باریک سبز کرانه خزر را شاهد هستیم.
مهرانفر با اشاره به تهدید تالاب انزلی و دیگر تالاب‌ها توسط پساب‌ها و رسوبات حاصل از فرسایش خاک و هم‌چنین خشکسالی تصریح کرد: یکی از ارزش‌های تالاب، این است که گهواره پرندگان مهاجر است. ما این گهواره را داریم از بین می‌بریم و این در چرخه زیست جهانی تاثیر منفی می‌گذارد. نمونه اتفاقی که برای ارومیه افتاده است.
وی با اشاره به دغدغه‌اش برای حفاظت از فرهنگ و هویت و محیط‌زیست کشور تاکید کرد: از هر قومی که باشیم نهایتا در ایران متبلور می‌شویم. این یک بحث بسیار استراتژیک است و باید مراقب باشیم قوم‌گرایی به سمتی نرود که یکپارچگی ایران را زیر سوال ببرد. ما همه از یک ریشه بر آمده‌ایم، یک نیا زبان بوده که گسترش پیدا کرده حالا یک عده درصددند این را مخدوش کنند.
خالق فیلم چریکه هورام با اشاره به برخوردهای نادرست و سلیقه‌ای عده‌ای با لباس‌های محلی تصریح کرد: حاصل آن بذر غلط را امروز به شکل بی هویت شدن پوشش موی بینیم. این فیلمساز با اشاره به امکان بهره‌گیری از مدیوم سینما برای پرداختن به موضوعات مهم گفت: این کارها تولید می‌شود که هم حافظه تولید کند و هم سند و تاریخی باشد. این فیلم‌ها باید بحث ایجاد کند و روی نسل جدید از نقاش، نویسنده، شاعر، جامعه‌شناس، کنشکر محیط‌زیست و دیگران اثر بگذارد.
این پژوهشگر و فیلسماز با ابراز نگرانی از سوداگری زمین‌های گیلان توسط جریان‌های مافیایی متذکر شد: آن‌چه ما را نگران می‌کند مهاجرت بی‌رویه و به هم ریختن ترکیب جمعیتی است و برای رفع خطر باید از سوداگری زمین‌ها جلوگیری کرد. مهرانفر در خاتمه تاکید کرد: اگر به مساله محیط‌زیست و لزوم حراست از طبیعت و هویت فرهنگی توجه بایسته نشود گیلان را از دست خواهیم داد.
درخت خود هستی است
«محمدرضا پورجعفری»، نویسنده و مترجم گیلانی، نیز در این آیین با بیان این‌که درخت و جنگل‌های هیرکانی ثروت نیست؛ بلکه خود هستی است متذکر شد: ما همگی نسبت به جنگل‌های هیرکانی حساسیم.
وی با اشاره به این‌که درخت جان یعنی درخت زندگی، حکایت آنان که جنگل را که نابود می‌کنند را مانند همان کسی دانست که بر شاخه نشسته بن می‌برد و زیستگاه خود را نابود می‌کند.
آلن پطروسیان: این اثر هنرمندانه دغدغه حفاظت را ایجاد می‌کند و قطعا این موضوع ستودنی است. درخت جان نه فقط قصه‌ی قوم بزرگ تالش، بلکه روایت زمین، ریشه‌ها و روح سبز طبیعت است
هنر ابزار برای ایجاد دغدغه حفاظت
«آلن پطروسیان»، کنشگر محیط‌زیست، نیز به نمایندگی از سمن‌های گیلان با تاکید بر اهمیت حفاظت از فرهنگ و محیط‌زیست افزود: هنر قوی‌ترین ابزار انعکاس داشته‌های ما است.
وی خاطرنشان کرد: آیین‌ها و سنت‌ها یکایک الهام گرفته از طبیعتند. در هر منطقه‌ای از جهان هر فرهنگی که ببینید الهام گرفته از طبیعت و زیست بوم آن منطقه است. پطروسیان با تاکید بر لزوم بهره‌برداری خردمندانه از منابع‌طبیعی افزود: متاسفانه با توسعه بی‌رویه زندگی شهری و ماشینی، این چرخه‌ی محترمانه زیستی دچار آسیب شده است.
این کنشگر محیط‌زیست با تاکید بر این که یکایک مواهب طبیعی برای بقای ما و فرزندانمان اهمیت دارد، از مردم خواست که نسبت به حفاظت از این منابع کوشا باشند. وی با قدردانی از فرهاد مهرانفر برای ساخت این فیلم تاثیرگذار در حوزه محیط‌زیست و هویت فرهنگی بیان کرد: این اثر هنرمندانه دغدغه حفاظت را ایجاد می‌کند و قطعا این موضوع ستودنی است. درخت جان نه فقط قصه‌ی قوم بزرگ تالش، بلکه روایت زمین، ریشه‌ها و روح سبز طبیعت است.
عکاس : سوگند بهارستانی
