مگر توی این مملکت آدم زنده پیدا نمی‌شود؟

این روزها که موضوع کم شدن عمق تالاب انزلی و خطر خشکی دائمی آن از سوی فعالان محیط‌زیست گوشزد می‌شود، در حین مطالعه، به نکته‌ای تاریخی برخوردم که بازنشر آن ممکن است بتواند به حل معضل کمک کند و آن؛ جانمایی نامناسب موج شکن انزلی است که در کنار دیگر عوامل موجب کاهش عمق تالاب انزلی شده است.

«موج شکن انزلی» به عنوان یکی از شاهکارهای معماری اواخر قرن 19 و اوایل قرن20 میلادی معرفی می‌شود. براساس کتاب تاریخ جامع انزلی، اثر عزیز طویلی، قبل از موج‌ شکن‌های فعلی که از سنگ هست، موج‌ شکن چوبی داشتیم. موج شکن فعلی، طبق قرارداد مابین ایران و روسیه (1895م 1274 خورشیدی) به‌وسیله کمپانی احداث راه انزلی قزوین بین سال‌های 1905 تا 1914 ساخته شد.

1800 تا 2000 نفر کارگر و پرسنل در ساخت موج شکن‌ها و اداره بندر زیر نظر دو مهندس «علی اف» و «پلاناتوف» کار می‌کردند. و برای حمل سنگ‌های مورد نیاز، جنگل مسیر پونل به سیاه‌ورزان کپورچال -که در دهانه مرداب قرار داشت- تراشیدند و با احداث خط آهن، سنگ‌های مورد نیاز را از کوه‌های رضوانشهر به‌وسیله لکوموتیو حمل و تا اسکله کپورچال آورده و از آنجا با کرجی‌های بزرگ  به سمت موج شکن حمل می‌کردند.

براساس یادداشت‌های شادوران طویلی، جانمایی نامناسب موج شکن در همان زمان احداث نیز مورد بحث بوده و مخالفان، خطر خشکی تالاب را متذکر می‌شدند. « یکی از مهندسین موج شکن‌ها بنام «علی مختار» که مسلمان نیز بوده درباره اینکه موج شکن‌ها را در این محل می‌ساختند با نگرانی می‌گفت: (کسی نیست جلوی این کار را بگیرد زیرا احداث این موج شکن‌ها در این محل باعث خشک شدن مرداب خواهد شد).

مرحوم حاج غلامحسین پورزرگر 86ساله به نقل از استا عبدالله ایرانی نژاد گفته بود که : “یکی از مهندسین روسی مامور احداث موج شکن‌ها در موقع شروع کار می‌گفت: مگر توی این مملکت آدم زنده پیدا نمی‌شود؟ چرا جلوی ساختن این موج شکن را در محل نمی‌گیرند؟” ساختن این موج شکن‌ها در دهانه این رودخانه بعدها، باعث خشکی مرداب خواهد شد. زیرا با حفر دهانه این رودخانه، کشتی در آب مرداب به سوی دریا ایجاد خواهد کرد و در نتیجه در کف و سطح مرداب تحولی به‌وجود خواهد آورد.

«روسها به این نتیجه رسیدند که با احداث این موج شکن‌ها در دراز مدت باعث کم شدن پرندگان در مرداب و همچنین ماهی خواهد شد و در معنی اگر مرداب خشک شود دیگر پرندگان در زمستان از مناطق شمالی دریای خزر روسیه به طرف جنوب مرداب انزلی» کوچ نخواهند کرد و نسل ماهی نیز به علت عدم تخم‌ریزی در مرداب و رودخانه‌های آن از بین می‌رود».

مهندس مزبور می‌گفت:« بهترین راه این بود در فاصله چند کیلومتری ساحل دریا در سمت شرق یا غرب موج شکن‌ها را می ساختند و در ساحل مابین موج شکن‌ها اسکله‌سازی می‌کردند تا کشتی‌ها آنجا پهلو و به تخلیه و بارگیری می‌پرداختند و این رودخانه را به حال طبیعی خود آزاد می‌گذاردند.» (تاریخ جامع انزلی: 755 و 756)

لوئی رابینو، نایب کنسول انگلیس در رشت در اوایل قرن بیستم، سال 1290شمسی درباره انزلی تحقیق کرده در این باره می‌نویسد: «گفته می‌شود که پس از تاسیس دو موج شکن عمق مرداب کاهش پیدا می‌کند.