کشاورزی گیلان زیرهجوم ریزگردها است

ریزگردها در اصطلاح هواشناسی، ذرات ریز خشکی هستند که به راحتی در هوا معلق شده و مدت زیادی در هوا باقی مانده و در نهایت به سختی ته‌نشین می‌شوند.

 

گرد و غبار موجود در هوا شامل ذرات حاصل از فعالیت‌های انسانی مانند آلاینده‌های صنعتی و خودروها و همچنین شامل ترکیبات متعددی از مواد طبیعی مانند ذرات ریز خاک معلق در هوا و مواد معدنی جابجا شده توسط جریانات آب و هوایی انتقال پیدا می‌کنند.

 

همچنین، پدیده گردوغبار می‌تواند متشکل از ترکیبات پیچیده‌ای از عناصر شیمایی مانند سیلیس، کربن، کلسیم، پتاسیم و برخی مواد آلی خطرناک تشکیل شده باشد که اثرات سوء بسیاری بر محیط‌زیست، سلامت، پوشش گیاهی، اقتصاد، هدر رفتن خاک و غیره دارد.

 

این پدیده با تأثیر منفی خود بر روی پایداری اکوسیستم‌ها، تغییر اقلیم، کیفیت زندگی، سلامت و اقتصاد جامعه، امروزه به یک مشکل جدی محیط‌زیستی تبدیل شده و همین امر منجر به اهمیت این رویداد در سطح جهانی شده است.

 

خاورمیانه با شرایط خاص منطقه‌ای، در معرض تهدیدات بزرگی قرار دارد. در منطقه خاورمیانه، مناطق خشک و نیمه خشک بیشترین وسعت را دارا هستند، خشکسالی، بیابان‌زایی و فقدان منابع آب دائمی، از ویژگی‌های اکثر کشورهای منطقه است.

 

کشور ما نیز به دلیل واقع شدن در کمربند خشک و نیمه‌خشک جهان، بطور مکرر در معرض سیستم‌های گرد و غباری متعددی قرار دارد. در سال‌های اخیر به نظر می‌رسد تغییراتی در فراوانی وقوع این پدیده مخاطره‌انگیز اقلیمی صورت گرفته و سبب بروز مشکلاتی در برخی از مناطق کشور شده است، به طوری که تعداد روزهای غبارآلود، خصوصا در مناطق غربی ایران، به بیش از 140 روز در سال افزایش پیدا کرده است.

 

با توجه به اینکه کشور ایران و همسایه‌هاى غربى آن در کمربند خشک و نیمه خشک جهان قرار گرفته‌اند و بیش از دو سوم مساحت ایران در اقلیم خشک و نیمه‌خشک قرار دارد و از طرف دیگر میانگین بارش سالانه در کشور (260 میلمتر در سال) بسیار کمتر از نصف میانگین بارش سالانه در جهان (800 میلمتر در سال) است، لذا ایران در معرض وقوع پدیده گرد و غبار، هم در مقیاس محلى و هم در مقیاس منطقه‌اى و جهانى قرار دارد.

 

مطالعات نشان می‌دهد که پدیده گرد و غبار در سال‌هاى اخیر از نظر غلظت و راه‌اندازى ذرات معلق، تداوم، وسعت و زمان آن متفاوت و بسیار بیشتر از طوفان‌هاى گرد و خاک‌های گذشته است و این سبب نگرانى‌هاى بسیارى در حوزه‌هاى انسانى و زیست محیطى شده است.

 

در سال‌های اخیر، خشکسالى‌هاى مداوم، کاهش بارندگى و رطوبت نسبى محیط به همراه تشدید فاکتورهاى مخرب محیطى توسط انسان، نظیر استفاده بى‌رویه از منابع آبى مناطق بیابانى، از بین رفتن نیزارها و و جنگل هاو نیز وقوع جنگ، سبب خشک شدن برخى تالاب‌ها و دریاچه‌هاى بیابان‌های کشور سوریه و عراق شده است. نتیجه چنین وقایعى، گسترش شدید گرد و غبار و ریزگردهاى خاک شده است.

 

آنچه که در این میان این بحران را تشدید می‌کند، برنامه‌ریزی غلط دولت‌های منطقه از جمله ترکیه، عراق، عربستان و حتی خود ایران در برداشت غیر اصولی از آب‌های سطحی و عدم رعایت حقابه‌‌ی زمین‌های پایین دست و تالاب‌ها و همین طور تغییر بی‌برنامه و غیر اصولی کاربری اراضی است؛ به نحوی‌ که با تخریب هرچه بیشتر پوشش گیاهی منطقه، منجر به تشدید اثرات تغییرات اقلیم در منطقه می‌شوند.

 

کاهش قدرت دید یکی از ویژگی‌های اصلی سیستم‌های گرد و غباری است که علاوه بر آثار ناخوشایند بهداشتی، مثل مشکلات تنفسی و ریوی برای انسان و آلوده کردن محیط زندگی انسان‌ها، اختلالاتی را نیز در سیستم‌های حمل و نقل زمینی و هوایی بوجود می‌آورد. مطالعات بالینی نشان می‌دهد که مشکلات بینایی و بیماری‌های تنفسی مثل آسم و بیماری‌های عفونی از مهم‌ترین عوارض طوفان‌های گرد و غبار به شمار می‌آیند.

 

اثرات گرد و غبار بر روی پوشش گیاهی، به سبب اثرات منفی ذرات رسوبی بر روی برگ‌های گیاهان و تاج پوشش جنگل‌ها در تحقیقات مختلف، اثبات شده است. محققان دریافته‌اند که رسوب ریزگردها بر روی سطح برگ گیاهان، باعث کاهش دسترسی نور به دستگاه فتوسنتزی برگ می‌شود که این امر کاهش حداقل 20 درصدی فتوسنتز برگ را به دنبال دارد..

 

ایجاد سمیت در گیاهان و اختلال در ساختار آناتومیکی و فیزیولوژیکی گیاهان به علت جذب سطحی عناصر غیرضروری و یا حتی جذب عناصر ضروری فراتر از حد مورد نیاز، آلوده کردن آب‌های سطحی، تاثیر بر افزایش دمای محیط از طریق جذب و بازتابش اشعه خورشیدی، کاهش دید و ایجاد اختلال در سیستم حمل و نقل از عوارض منفی دیگر ریزگردهاست.

 

گیاهان به دلیل ثابت بودن در زیستگاه‌‌هایشان، همواره مجبور به تحمل آلودگی‌اند. سطح برگ گیاهان به عنوان یکی از پذیرنده‌های مهم آلودگی اتمسفری است. نشست ریزگردها روی برگ درختان با انسداد روزنه‌ها، میزان دی‌اکسید کربن قابل دسترس برای برای انجام فرآیند فتوسنتز برگ‌ها را کاهش داده و در نتیجه از میزان فتوسنتز و تولیدات گیاهی کاسته می‌شود.

 

همچنین، انسداد روزنه‌ها علاوه بر ایجاد مزاحمت و تداخل در عمل تبادلات گازی و مختل کردن عمل تنفس و تغییر در فعالیت آنزیم‌های گیاهی، افزایش دمای برگ و کاهش میزان سنتز کلروفیل را نیز به دنبال خواهد داشت.

 

بدیهی است که یکی از دلایل وقوع طوفان‌های گرد و غبار، نابودی پوشش گیاهی و خشک شدن تالاب‌ها خواهد بود و در صورتی که این عامل منجر به خشک شدن و نابودی گونه‌های گیاهی علفی و درختچه‌ای و درختی جنگلی شود، فاجعه چند برابر خواهد شد؛ زیرا جنگل‌ها و فضای سبز به عنوان فیلتری در مقابل گرد و غبار عمل کرده و بخش زیادی از گرد و غبار موجود را جذب و هوا را تصفیه می‌کنند.

 

ریزگردها به دلیل کوچک بودن ذراتشان می‌توانند تا ارتفاعات بالای جو انتقال و مسافت زیادی را در سطح زمین طی کنند، بنابراین اثراتشان فقط محدود به محل وقوع طوفان‌ها نمی‌شود، بلکه می‌توان اثرات منفی آن‌ها را کیلومترها دورتر از محل وقوعشان مشاهده کرد.

 

به همین دلیل، متاسفانه اخیرا پای ریزگردها به داخل استان گیلان نیز باز شده و گزارش‌ها نشان می‌دهد که جریان و تراکم ریزگردها بتدریج در استان گیلان در حال افزایش است.

 

گرچه در حال حاضر، تراکم ریزگردها در استان گیلان به حدی نیست که بتواند اثرات منفی معنی داری روی تبادلات گازی گیاهان از جمله فرآیندهای فتوسنتز، تنفس، تعرق و تبخیر گیاهی و از جمله اثرات منفی قابل توجهی بر زیست‌ بوم منطقه داشته باشد، ولی در صورت عدم توجه به شیوه‌های علمی کاهش تولید و جلوگیری از طوفان و جریان ریزگردها، قطعا عوارض منفی آن در گیلان نیز همانند برخی استان‌های دیگر ایران، از نظر بالینی و حمل و نقل و نیز تاثیر منفی بر اقتصاد کشاورزی منطقه، روز افزون و تشدید خواهد شد.

 

«عضو هیأت علمی دانشگاه گیلان»