ازمنطقه کوهستانی دیلمان گیلان بعنوان دروازه ورود به تاریخ تمدن باستان شمال ایران یاد می شود. دیلمان یکی از مهمترین مناطق فرهنگی، تاریخی و گردشگری گیلان است که اسرار شگفت انگیز بسیاری در دل خود نهفته دارد و نیازمند بررسی، تحقیق و کاوشهای باستان شناختی و مردم شناسی است. اما میراث فرهنگی گیلان با کمبود منابع اعتباری و حفاظتی برای کاوشهای باستان شناسی و حفاظت از آنها مواجه است.
تاکنون دهها اثر فرهنگی، تاریخی و طبیعی در این منطقه شناسایی، مستند سازی و در فهرست آثار ملی به ثبت رسیده است. درهمین رابطه «ولی جهانی »معاون میراث فرهنگی سازمان گردشگری و میراث فرهنگی گیلان از شناسایی و مستندسازی بیش از ۴۰۰ اثر تاریخی منطقه دیلمان طی سال‌های اخیر خبر داد.
جهانی با تاکید به اینکه، شناسایی های انجام شده از قلعه‌ها، غارها، محوطه و گورستان‌ها و دهکده‌های تاریخی و اماکن زیرزمینی منجر به تدوین پنج جلد گزارش و شش جلد کتاب تحت عنوان «باستان‌شناسی دیلمان» و کاوشهای متعدد در محوطه‌های باستانی شده به مرور افزود: در این بررسی‌ها ۵۰ اثر در فهرست آثار ملی کشور به ثبت رسیده، مراحل مستندسازی و مطالعاتی بر روی ۲۶۰ اثر انجام و پرونده ۹۰ اثر دیگر نیز در دست بررسی و اقدام است.
وی همچنین با اشاره به مرگ یک حفارغیرمجاز در حین حفاری در گورستانی تاریخی در بخش دیلمان اضافه کرد: منطقه‌ی دیلمان کمتراز انگشتان دست نیروی حفاظتی دارد و میراث فرهنگی با کمبود منابع اعتباری و انسانی نمی تواند از تک تک آثار موجود حفاظت کند، لذا نیاز به فرهنگ سازی برای جوامع محلی در حفاظت از آثار تاریخی منطقه نیاز داریم.
معاون میراث فرهنگی استان با بیان اینکه آثار مورد شناسایی در دیلمان مربوط به دوران نئاندرتال (صدهزار سال پیش ) تا دوران معاصر هستند ادامه داد: کاوشهای باستانی دیلمان از دهه ۴۰ تا کنون درحال انجام است و متاسفانه به دلیل کمبود اعتبارات باستان شناسی قادر به کاوش همه مناطق نیستیم چراکه هزینه های نمونه برداری از توان دولت خارج است. دراین کاوشها فقط محوطه هایی مورد ارزیابی و بررسی قرار می‌گیرد که پاسخگوی سوالات ما از تبار مردم، سبک زندگی و ابزار هر دوره باشد.
جهانی از کاوشهای جدید درغار دربند رشی رودبار در آینده نزدیک خبر داد و گفت: کاوشهای گسترده باستان شناسی و علمی به صورت استاندارد از هرمنطقه نیازمند ۲۰۰ میلیون تومان اعتبار است.
گفتنی است پناهگاه صخره ای تیر شلمان، مراتع تاریخی ارده سامان، شاجان و لشگستان و غار تاریخی دعاکوه یا نیازخانه و بقعه گروکول، محوطه ها و تپه های باستانی فیروزکوه، یسین، نقار کول، مشکی چال و خسرو خانی، کاروانسرای تی تی متعلق به دوره کیائیان هم عصر سلسله صفوی، حمام دیلمان و قلعه و برج گرماور از جمله آثار تاریخی دیلمان گیلان هستند.