در این روزها که مبحث آب و استان‌های مرکزی و غربی کشور خیلی از چالش‌ها را ایجاد نموده، نماینده چندین دوره مجلس شورای اسلامی شهرستان رشت اعلام نمودند که میتوان آب گیلان را مدیریت و به استان‌های دیگر منتقل کنیم و این مصاحبه آنچنان مرا شگفت‌زده کرد که چند روزی درگیر بررسی آمارها شدم.
شرکت مهندسی مهاب قدس یک پروژه مطالعات یکپارچه منابع آب حوضه‌های داخلی استان گیلان را در دست بررسی دارد؛ در استان گيلان از دهه 30 خورشيدي تاكنون مطالعات جامع و گسترده‌اي با اهداف گوناگوني انجام پذيرفته است كه مي‌توان به مطالعات سند توسعه استان، مطالعات طرح‌هاي توسعه منابع آب شامل سدسازي و توسعه شبكه‌هاي آبياري و زهكشي، مطالعات اطلس جامع منابع آب سطحي و زيرزميني، مطالعات بررسي و توسعه آب‌بندان‌ها، بهسازي شبكه آبياري و زهكشي سپيدرود، مطالعات يكپارچه منابع آب حوضه سپيدرود بزرگ (قزل‌اوزن) و مطالعات بهنگام سازي طرح جامع آب حوضه‌هاي آبريز درياچه اروميه و درياي خزر اشاره كرد.
در دهه40 شركت مهندسي گيد ـ سوكرا برنامه ريزي عمران دشت گيلان و فومنات را با هدف آبرساني به تمام بخش هاي دشت گيلان، احداث سدهاي سنگر، تاريك، تونل فومن و سازه‌هاي انحراف انجام نمود.
در دهه50 شركت مهندسي مشاور ايس طرح جامع توسعه شرق و غرب گيلان با هدف ارايه طرح هاي توسعه كشاورزي و منابع آب نظير شفارود، پلرود، مرداب رود و… آغاز نمود.
در دهه 60 شركت مهندسي مشاور مهاب قدس با هدف تكميل مطالعات ايس توسعه منابع آب شرق و غرب گيلان را مور بررسي قرار داد.
گزارش مرکز پژوهش‌های مجلس نشان می‌دهد در نیمی از مناطق شش‌گانه آبی کشور، آب ورودی به سدها شدیدا کاهش پیدا کرده است و درصد پُرشدگی مخازن سدهای کشور 58 درصد گزارش‌شده است. در نتیجه این کم آبی، مشکلات بزرگی پیش‌روی کشور شامل بروز خاموشی در سطح صنایع متمرکز در مرکز ایران، دشواری تامین آب برای بخش کشاورزی در اقصی‌نقاط کشور و افزایش مسائل زیست‌محیطی است.
در دهه 70 شركت مهدسين مشاور پندام مطالعات پتاسيل يابي رودخانه هاي استان گيلان با هدف محور يابي و معرفي محورها جهت احداث سد بوده است كه در حال حاضر برخي از آنها در حال مطالعه و اجرا مي باشند.
دهه 60 الي 80 شركت مهندسي مشاور جاماب بمنظور بررسي وضعيت توسعه منابع آب، ارزيابي منابع آب و خاك و نيازهاي توسعه اقدام به تدوين طرح جامع آب در كشور نمود.
دهه 80 نيز شركت مهندسي مشاور مهاب قدس مطالعات جامع حوضه هاي آبي شمال كشور، حوضه آبريز درياي مازندران را با هدف بهنگام سازي مطالعات جامع آب كشور با رويكرد مطالعات يكپارچه آغاز نمود.
گزارش مرکز پژوهش‌های مجلس نشان می‌دهد در نیمی از مناطق شش‌گانه آبی کشور، آب ورودی به سدها شدیدا کاهش پیدا کرده است و درصد پُرشدگی مخازن سدهای کشور 58 درصد گزارش‌شده است. در نتیجه این کم آبی، مشکلات بزرگی پیش‌روی کشور شامل بروز خاموشی در سطح صنایع متمرکز در مرکز ایران، دشواری تامین آب برای بخش کشاورزی در اقصی‌نقاط کشور و افزایش مسائل زیست‌محیطی است. علاوه براین کم آبی به طور خاص در مناطق مختلف کشور عامل بروز چالش‌های دیگری نیز خواهد شد برای مثال در جنوب شرقی و شرق کشور احتمال بروز چالش‌هایی مانند مهاجرت، ناامنی و بیکاری، مشکل تامین آب شهر مشهد، تشدید توفان و گردوخاک، مشکل تامین آب کشاورزی و عدم‌تامین حقابه هیرمند جدی‌تر می‌شود و یا در بخش غربی و جنوب‌غربی مشکلات افزایش ریزگرد، رشد مناقشات بین استان‌ها، مشکل در تامین آب کشاورزی و بروز مشکل در کیفیت آب کرخه و کارون و مساله افت تولید انرژی در نیروگاه‌های برق‌آبی پررنگ می‌شود. در مناطق شمال‌غربی نیز شاهد افزایش مسائل زیست‌محیطی در حوالی دریاچه ارومیه و بروز مشکلاتی در بخش تامین آب بخش کشاورزی خواهیم بود. در استان گیلان نیز گزارش‌ها حاکی از این است که حجم آب ورودی به سد سفید رود نسبت به سال گذشته در این زمان ۵۰ درصد کاهش دارد.
منابع آب استان گیلان شامل آب‌های سطحی و چشمه‌ها هستند:
گروه حفاظت و بهره‌برداری از آب‌های سطحی در راستای حفاظت و بهره‌برداری از منابع آب اقدام به صدور مجوز پس از طی مراحل قانونی صدور مجوز می‌نماید. منابع آب‌های سطحی شامل رودخانه، کانال، نهر، زهکش، مخزن سد (سفیدرود منجیل)، آب‌بندان، دریا و پساب می‌باشد که به این موارد می‌بایستی چشمه، چاه در بستر و حریم رودخانه، چاهک (چاه با برداشت از منابع آب‌های سطحی) و چاه فلمن (Gallery Well) را نیز افزود.
چشمه‌ها از بکرترین منابع آب هستند که اغلب از آن برای تامین آب شرب روستایی (تعداد 752 دهنه چشمه) و نیز شرب شهری (6 دهنه چشمه) استفاده می گردد. همچنین از چشمه‌هایی که دارای آبدهی بالاتری هستند به عنوان تامین آب اراضی کشاورزی و گاها دامداری استفاده می‌شود. بر اساس آماربرداری سال 1388 در استان گیلان 15793 چشمه وجود دارد.
آخرین آمار در خصوص میزان بارندگی در گیلان در سایت آب منطقه‌ای گیلان مرتبط با سال 1398-1399
نکته جالب این است که میانگین ایستگاه ها از نمودارها و جدول حذف شده است!!
استان گیلان از نظر تقسیم‌بندي حوضه‌هاي آبریز اصلی کشور در حوضه آبریز سفیدرود بزرگ، تالش و تالاب انزلی و لاهیجان قرار گرفته است. چهار محدوده مطالعاتی تالش، فومنات، آستانه ـ کوچصفهان و لاهیجان، چابکسر با وسعت کلی 13162.15 کیلومترمربع قسمت اعظم پهنه استان گیلان را در بر می‌گیرد. استان گیلان با متوسط بارش سالانه حدود 1100 میلی متر، از پتانسیل آبی قابل توجهی (حدود 7 میلیارد مترمکعب) برخوردار است و این در حالی است که افزایش جمعیت، ارتقاء سطح زندگی و به موازات آن توسعه شهري، صنعتی و کشاورزي روزبه روز نیاز به مصرف آب استان را افزایش می‌دهد. بر اساس آخرین آمار و اطلاعات گردآوري شده حجم کل مصارف آب سالیانه در سطح استان گیلان حدود 3.07 میلیارد مترمکعب می‌باشد که حدود 2.74 میلیارد مترمکعب آن (89 درصد) از منابع آب‌های سطحی و حدود 332 میلیون مترمکعب (11درصد) از منابه آب‌های زیرزمینی تامین می‌گردد. برا این اساس؛ حدود 87.4 درصد از این منابع (حدود 2.68 میلیارد مترمکعب) در بخش کشاورزی، 9.1 درصد (حدود 281 میلیون مترمکعب) جهت مصرف شرب و بهداشت و حدود 3.5 میلیارد مترمکعب بوده که از این مقدار، حدود 7.9 میلیارد مترمکعب (53درصد) به صورت تبخیر و تعرق از دسترس خارج می‌شود؛ بنابراین، حجم آب‌های تجدید شونده استان از منابع داخلی، حدود 7 میلیارد مترمکعب و با احتساب 2.1 میلیارد مترمکعب آب‌های ورودی به استان از رودخانه سفیدرود، حدود 9.1 میلیارد مترمکعب، برآورد گردیده که معادل 7درصد کل آب‌های تجدید شونده کشور می‌باشد. بارش و نقش آن در استحصال آب و تامین برای جلگه استان مورد بحث و راه کار برای استفاده بهینه را مطرح میسازد.
با توجه به میانگین داده‌هاي آماري ایستگاه‌هاي مختلف استان گیلان (متحرك 3 و 5 ساله)، آهنگ حرکتی میانگین‌هاي بارش نشان می‌دهد که از سال 1347 تا سال 1377 دو دوره خشکسالی با متوسط طول دوره 2 و 3 ساله در هر ایستگاه در سطح استان گیلان وجود دارد و در سال 1387 نیز تکرار گردید. اتفاقاتی نظیر سیل و بارندگی‌هاي شدید از دوره بازگشت خاصی تبعیت نمی‌کند. در بررسی خشکسالی و ترسالی در این استان چنین میتوان نتیجه گرفت، معمولا سال‌هاي پر بارش به دنبال خود سال‌هاي کم بارش (خشکسالی) را به همراه دارند.
با سپردن کار مردم به مردم در امور مرتبط با آب کشاورزي در شبکه‌هاي آبیاري و زهکشی و دشتها میتوان بهینه سازي مصرف آب و افزایش راندمان آبیاري را به دست آورد. با مدیریت مشارکتی میتوان در راستاي توسعه امور زیر ساختی و تولیدي محصولات کشاورزي نیز گام‌هاي مثبتی برداشت. در این رابطه، سازماندهی بهره برداران و تولیدکنندگان داراي حقابه در تشکل‌هاي آب‌بران در جهت دستیابی به توسعه پایدار و بهره برداري بهینه شبکه‌هاي آبیاري و زهکشی و همچنین کاهش تصديگري دولت، یکی از استراتژي‌هاي اساسی در موضوع بهرهبرداري از آب می‌باشد. نقش این تشکل‌ها در جهت بالا بردن راندمان آب کشاورزي و رسیدن به نتیجه مطلوب که همانا رشد اقتصادي کشور است، بسیارحائز اهمیت است. از این رو حمایت و سازماندهی این تشکل‌ها از سوي دستگاه‌ها و نهادهاي ذی‌ربط از جمله برنامه‌هایی است که در دستور کار دولت قرار گرفته است. علت تغییرات در سیستم بارش استان گیلان، تغییر در جریان‌هاي مدیترانه‌اي، سیستم بارانزاي خزري، موسمی، اسکاندیناوي و قطبی می باشد، که تغیرات زمانی بارش سالانه در گیلان را موجب می‌گردد، و هرگونه تغییرات سالانه در این سیستم‌ها باعث تغییرات مجموع بارش سالانه خواهد شد، بخصوص تغییرات در جبهه‌هاي مدیترانه‌اي. مدت دوام دوره‌هاي خشکسالی (کاهش بارش از حد نرمال) در هر دوره یازده ساله 3 سال بوده که با کاهش بارش تداوم می‌یابد. با توجه به میانگین داده‌هاي آماري ایستگاه‌هاي مختلف استان گیلان (متحرك 3 و 5 ساله)، آهنگ حرکتی میانگین‌هاي بارش نشان می‌دهد که از سال 1347 تا سال 1377 دو دوره خشکسالی با متوسط طول دوره 2 و 3 ساله در هر ایستگاه در سطح استان گیلان وجود دارد و در سال 1387 نیز تکرار گردید. اتفاقاتی نظیر سیل و بارندگی‌هاي شدید از دوره بازگشت خاصی تبعیت نمی‌کند. در بررسی خشکسالی و ترسالی در این استان چنین میتوان نتیجه گرفت، معمولا سال‌هاي پر بارش به دنبال خود سال‌هاي کم بارش (خشکسالی) را به همراه دارند.
به این ترتیب، مجموعا حدود 4 میلیارد مترمکعب (43درصد از بارش 2 میلیارد مترمکعب (60درصد) آن را (ارتفاعات) به عنوان رواناب یا آورد رودخانه‌ها از ارتفاعات استان وارد دشت می‌گردد که حدود 2 میلیارد مترمکعب)، جریان‌هاي سیلابی تشکیل می‌دهد. بر اساس اطلاعات به دست آمده، حجم کل / جریان پایه و مابقی (حدود 4 درصد) از منابع / 66 میلیارد مترمکعب ( 78.4 میلیارد مترمکعب بوده که از این رقم، 2 / آب‌هاي مورد استحصال سالانه استان، حدود 36 درصد) از منابع زیرزمینی تأمین می‌گردد. به طور خلاصه، مهم‌ترین محدودیت‌هاي بهرهبرداري / سطحی و 734 میلیون مترمکعب ( 21 از منابع آب استان در شرایط حاضر را میتوان به شرح زیر بیان نمود. اتلاف بیش از حد آب در شبکه‌هاي آبیاري و انهار سنتی (انتقال و توزیع)، پایین بودن راندمان مصرف آب در کشاورزي، استحصال و بهرهبرداري زیاد از آب‌هاي زیرزمینی، خطر شوري سفره‌هاي آب زیرزمینی (در بخش زیادي از استان)، وجود زمین‌هاي کشاورزي غیرمکانیزه در ابعاد کوچک، تغییر الگوي کشت. در بررسی تمام دوره بیش‌ترین فراوانی بارش مربوط به الگوي بارش‌هاي منطقه مربوط به پرفشار اروپایی است که از اروپا تا دریاي مدیترانه و زبانه‌هاي این پرفشار دریاي مدیترانه سیاه به سمت دریاي خزر محدوده مورد نظر گسترده می‌شود. براي حفظ و استفاده منابع آب به نکات ذیل باید در استان توجه شود. اهمیت به پروژه‌هاي آبخیزداري در حفظ و جمع‌آوري آب، سیستم گردش منابع آب دوباره مصرف بازیافت، جمع‌آوري آب‌هاي شهري (فضاي سبز) و ساختمان‌هاي شهري روستایی، استفاده از ادوات مناسب براي کاهش وحفظ منابع آب، آب باران سالم در گیلان (اسیدي نبودن آلودگی نداشتن) لذا بایستی با استفاده از الگوي سطوح آبگیر باران از هدر رفت آن جلوگیري کرد، فضاهایی سبز و اماکن عمومی بهره برداري از منابع آب باران. در استحصال آب و تامین براي جلگه استان مورد بحث و راهکار براي استفاده بهینه را مطرح میسازد.
در استان گیلان هر سال بیش از 230 هزار هکتار اراضی شالیزاری زیر کشت برنج می‌رود که حجم آب مورد نیاز آن بیش از پنج میلیارد متر مکعب است که با توجه به بحران آب و کاهش منابع آبی استان، اتخاذ تدابیری درست و اصولی در استفاده از منابع آب موجود، اهمیتی دوچندان دارد. برای کاهش تلفات آب، بهبود ساختار شبکه آبیاری و زهکشی سپیدرود، توسعه شبکه مدرن آبیاری، ارتقاء سازه‌های کنترل و تنظیم آب، پوشش‌دار کردن کانال‌های انتقال و توزیع آب، مدیریت زهکش‌ها برای استفاده مجدد از آب خروجی از اراضی به خصوص با نصب سازه‌های کنترلی جهت ذخیره آب در زهکش و استفاده از آن در مواقع نیاز مورد توجه باشد. بهره‌گیری از سیستم‌های پیش‌بینی سالانه تاریخ بهینه کشت برنج بر اساس شرایط اقلیمی، حجم منابع آب موجود در پایان شش ماهه اول سال آبی و پیش‌بینی بارش در ماه‌های آتی دوره رشد گیاه برنج و ایجاد شرایط و زیرساخت لازم برای کاشت بهنگام مانند ایجاد سامانه زهکشی مناسب، اجرای آبیاری تناوبی در کشت برنج و تطبیق شبکه آبیاری با آن، اجرای طرح تجهیز و یکپارچه‌سازی اراضی در استان، برنامه‌ریزی بهینه برای تخصیص و مصرف آب از منابع آب سطحی و زیرزمینی ضروری است.
آنچه مسلم است برای رفع مشکل منابع آب استان یک راهکار نمی‌تواند راهگشا باشد، بلکه ترکیبی از راه‌حل‌های مختلف می‌تواند با به دوش کشیدن بخشی از کمبود منابع آبی در این راه موثر باشد که از آن جمله میتوان به افزایش پتانسیل آبی داخل استان، ایجاد ساز و کار بهره‌بردای چندباره از آب قبل از رسیدن به وضعیت کیفی نامطلوب و سپس تصفیه آن جهت سازگاری با تخلیه در محیط زیست و منابع آبی، تعیین سهم آلایندگی منابع شهری، کشاورزی و صنعتی و اولویت‌بندی راهکارهای کاهش منابع آلودگی آب اشاره کرد. کاهش بحران کم آبی با مداخله در مدیریت کیفی آب رویکرد مهمی است که با کاهش آلودگی منابع آب، امکان بهره‌برداری بیشتر از منابع آب موجود را فراهم میسازد پس تاکید می‌شود که مقابله با کم آبی صرفا با مدیریت کمیت آب راه به جایی نمی‌برد بلکه باید در خصوص کیفیـت آب نیز برنامه‌ریزی نمود. افزایش سطح آگاهی کشاورزان از کاربرد بهینه آب، استفاده اصولی از کود و سم برای کاهش آلودگی منابع آب، مدیریت استفاده از زهکش‌ها و رونق آب‌بندان‌ها و افزایش پتانسیل منابع آب داخل استان از دیگر راهکارها برای رفع مشکل منابع آب استان گیلان است. آنچه مسلم است عزم استانی برای هم‌افزایی و هم‌راستایی سازمان‌های متولی مسائل آب در راستای جمع‌آوری اطلاعات لازم، هم‌اندیشی با متخصصین آب در حوزه‌های مختلف، بکارگیری علوم و فناوری‌های جدید در پیش‌بینی و تصمیم‌گیری، برنامه‌ریزی و بهره‌برداری از منابع آبی استان در مصارف مختلف ضروری است و نیازمند برنامه‌ریزی مدبرانه وآگاهانه می‌باشدکه از هر گونه سطحی‌نگری باید به دور باشد. تخصیص اعتبارات لازم و استفاده از تمامی امکانات و پتانسیل‌های استان چه در بخش تجهیزاتی و چه در بخش منابع انسانی و انجام پیگیری‌های لازم می‌تواند تخصیص منابع آب به استان و یا شرایط تولید منابع آب داخلی را افزایش دهد تا کمبود آب در این استان کاهش یابد.
