در این روزها که مبحث آب و استان‌های مرکزی و غربی کشور خیلی از چالش‌ها را ایجاد نموده، نماینده چندین دوره مجلس شورای اسلامی شهرستان رشت اعلام نمودند که میتوان آب گیلان را مدیریت و به استان‌های دیگر منتقل کنیم و این مصاحبه آنچنان مرا شگفت‌زده کرد که چند روزی درگیر بررسی آمارها شدم.
شرکت مهندسی مهاب قدس یک پروژه مطالعات یکپارچه منابع آب حوضه‌های داخلی استان گیلان را در دست بررسی دارد؛ در استان گیلان از دهه ۳۰ خورشیدی تاکنون مطالعات جامع و گسترده‌ای با اهداف گوناگونی انجام پذیرفته است که میتوان به مطالعات سند توسعه استان، مطالعات طرح‌های توسعه منابع آب شامل سدسازی و توسعه شبکه‌های آبیاری و زهکشی، مطالعات اطلس جامع منابع آب سطحی و زیرزمینی، مطالعات بررسی و توسعه آب‌بندان‌ها، بهسازی شبکه آبیاری و زهکشی سپیدرود، مطالعات یکپارچه منابع آب حوضه سپیدرود بزرگ (قزل‌اوزن) و مطالعات بهنگام سازی طرح جامع آب حوضه‌های آبریز دریاچه ارومیه و دریای خزر اشاره کرد.
در دهه۴۰ شرکت مهندسی گید ـ سوکرا برنامه ریزی عمران دشت گیلان و فومنات را با هدف آبرسانی به تمام بخش های دشت گیلان، احداث سدهای سنگر، تاریک، تونل فومن و سازه‌های انحراف انجام نمود.
در دهه۵۰ شرکت مهندسی مشاور ایس طرح جامع توسعه شرق و غرب گیلان با هدف ارایه طرح های توسعه کشاورزی و منابع آب نظیر شفارود، پلرود، مرداب رود و… آغاز نمود.
در دهه ۶۰ شرکت مهندسی مشاور مهاب قدس با هدف تکمیل مطالعات ایس توسعه منابع آب شرق و غرب گیلان را مور بررسی قرار داد.
گزارش مرکز پژوهش‌های مجلس نشان می‌دهد در نیمی از مناطق شش‌گانه آبی کشور، آب ورودی به سدها شدیدا کاهش پیدا کرده است و درصد پُرشدگی مخازن سدهای کشور ۵۸ درصد گزارش‌شده است. در نتیجه این کم آبی، مشکلات بزرگی پیش‌روی کشور شامل بروز خاموشی در سطح صنایع متمرکز در مرکز ایران، دشواری تامین آب برای بخش کشاورزی در اقصی‌نقاط کشور و افزایش مسائل زیست‌محیطی است.
در دهه ۷۰ شرکت مهدسین مشاور پندام مطالعات پتاسیل یابی رودخانه های استان گیلان با هدف محور یابی و معرفی محورها جهت احداث سد بوده است که در حال حاضر برخی از آنها در حال مطالعه و اجرا می باشند.
دهه ۶۰ الی ۸۰ شرکت مهندسی مشاور جاماب بمنظور بررسی وضعیت توسعه منابع آب، ارزیابی منابع آب و خاک و نیازهای توسعه اقدام به تدوین طرح جامع آب در کشور نمود.
دهه ۸۰ نیز شرکت مهندسی مشاور مهاب قدس مطالعات جامع حوضه های آبی شمال کشور، حوضه آبریز دریای مازندران را با هدف بهنگام سازی مطالعات جامع آب کشور با رویکرد مطالعات یکپارچه آغاز نمود.
گزارش مرکز پژوهش‌های مجلس نشان می‌دهد در نیمی از مناطق شش‌گانه آبی کشور، آب ورودی به سدها شدیدا کاهش پیدا کرده است و درصد پُرشدگی مخازن سدهای کشور ۵۸ درصد گزارش‌شده است. در نتیجه این کم آبی، مشکلات بزرگی پیش‌روی کشور شامل بروز خاموشی در سطح صنایع متمرکز در مرکز ایران، دشواری تامین آب برای بخش کشاورزی در اقصی‌نقاط کشور و افزایش مسائل زیست‌محیطی است. علاوه براین کم آبی به طور خاص در مناطق مختلف کشور عامل بروز چالش‌های دیگری نیز خواهد شد برای مثال در جنوب شرقی و شرق کشور احتمال بروز چالش‌هایی مانند مهاجرت، ناامنی و بیکاری، مشکل تامین آب شهر مشهد، تشدید توفان و گردوخاک، مشکل تامین آب کشاورزی و عدم‌تامین حقابه هیرمند جدی‌تر می‌شود و یا در بخش غربی و جنوب‌غربی مشکلات افزایش ریزگرد، رشد مناقشات بین استان‌ها، مشکل در تامین آب کشاورزی و بروز مشکل در کیفیت آب کرخه و کارون و مساله افت تولید انرژی در نیروگاه‌های برق‌آبی پررنگ می‌شود. در مناطق شمال‌غربی نیز شاهد افزایش مسائل زیست‌محیطی در حوالی دریاچه ارومیه و بروز مشکلاتی در بخش تامین آب بخش کشاورزی خواهیم بود. در استان گیلان نیز گزارش‌ها حاکی از این است که حجم آب ورودی به سد سفید رود نسبت به سال گذشته در این زمان ۵۰ درصد کاهش دارد.
منابع آب استان گیلان شامل آب‌های سطحی و چشمه‌ها هستند:
گروه حفاظت و بهرهبرداری از آب‌های سطحی در راستای حفاظت و بهرهبرداری از منابع آب اقدام به صدور مجوز پس از طی مراحل قانونی صدور مجوز می‌نماید. منابع آب‌های سطحی شامل رودخانه، کانال، نهر، زهکش، مخزن سد (سفیدرود منجیل)، آب‌بندان، دریا و پساب می‌باشد که به این موارد می‌بایستی چشمه، چاه در بستر و حریم رودخانه، چاهک (چاه با برداشت از منابع آب‌های سطحی) و چاه فلمن (Gallery Well) را نیز افزود.
چشمه‌ها از بکرترین منابع آب هستند که اغلب از آن برای تامین آب شرب روستایی (تعداد ۷۵۲ دهنه چشمه) و نیز شرب شهری (۶ دهنه چشمه) استفاده می گردد. همچنین از چشمه‌هایی که دارای آبدهی بالاتری هستند به عنوان تامین آب اراضی کشاورزی و گاها دامداری استفاده می‌شود. بر اساس آماربرداری سال ۱۳۸۸ در استان گیلان ۱۵۷۹۳ چشمه وجود دارد.
آخرین آمار در خصوص میزان بارندگی در گیلان در سایت آب منطقه‌ای گیلان مرتبط با سال ۱۳۹۸-۱۳۹۹
نکته جالب این است که میانگین ایستگاه ها از نمودارها و جدول حذف شده است!!
استان گیلان از نظر تقسیم‌بندی حوضه‌های آبریز اصلی کشور در حوضه آبریز سفیدرود بزرگ، تالش و تالاب انزلی و لاهیجان قرار گرفته است. چهار محدوده مطالعاتی تالش، فومنات، آستانه ـ کوچصفهان و لاهیجان، چابکسر با وسعت کلی ۱۳۱۶۲.۱۵ کیلومترمربع قسمت اعظم پهنه استان گیلان را در بر می‌گیرد. استان گیلان با متوسط بارش سالانه حدود ۱۱۰۰ میلی متر، از پتانسیل آبی قابل توجهی (حدود ۷ میلیارد مترمکعب) برخوردار است و این در حالی است که افزایش جمعیت، ارتقاء سطح زندگی و به موازات آن توسعه شهری، صنعتی و کشاورزی روزبه روز نیاز به مصرف آب استان را افزایش می‌دهد. بر اساس آخرین آمار و اطلاعات گردآوری شده حجم کل مصارف آب سالیانه در سطح استان گیلان حدود ۳.۰۷ میلیارد مترمکعب می‌باشد که حدود ۲.۷۴ میلیارد مترمکعب آن (۸۹ درصد) از منابع آب‌های سطحی و حدود ۳۳۲ میلیون مترمکعب (۱۱درصد) از منابه آب‌های زیرزمینی تامین می‌گردد. برا این اساس؛ حدود ۸۷.۴ درصد از این منابع (حدود ۲.۶۸ میلیارد مترمکعب) در بخش کشاورزی، ۹.۱ درصد (حدود ۲۸۱ میلیون مترمکعب) جهت مصرف شرب و بهداشت و حدود ۳.۵ میلیارد مترمکعب بوده که از این مقدار، حدود ۷.۹ میلیارد مترمکعب (۵۳درصد) به صورت تبخیر و تعرق از دسترس خارج می‌شود؛ بنابراین، حجم آب‌های تجدید شونده استان از منابع داخلی، حدود ۷ میلیارد مترمکعب و با احتساب ۲.۱ میلیارد مترمکعب آب‌های ورودی به استان از رودخانه سفیدرود، حدود ۹.۱ میلیارد مترمکعب، برآورد گردیده که معادل ۷درصد کل آب‌های تجدید شونده کشور می‌باشد. بارش و نقش آن در استحصال آب و تامین برای جلگه استان مورد بحث و راه کار برای استفاده بهینه را مطرح میسازد.
با توجه به میانگین داده‌های آماری ایستگاه‌های مختلف استان گیلان (متحرک ۳ و ۵ ساله)، آهنگ حرکتی میانگین‌های بارش نشان می‌دهد که از سال ۱۳۴۷ تا سال ۱۳۷۷ دو دوره خشکسالی با متوسط طول دوره ۲ و ۳ ساله در هر ایستگاه در سطح استان گیلان وجود دارد و در سال ۱۳۸۷ نیز تکرار گردید. اتفاقاتی نظیر سیل و بارندگی‌های شدید از دوره بازگشت خاصی تبعیت نمی‌کند. در بررسی خشکسالی و ترسالی در این استان چنین میتوان نتیجه گرفت، معمولا سال‌های پر بارش به دنبال خود سال‌های کم بارش (خشکسالی) را به همراه دارند.
با سپردن کار مردم به مردم در امور مرتبط با آب کشاورزی در شبکه‌های آبیاری و زهکشی و دشتها میتوان بهینه سازی مصرف آب و افزایش راندمان آبیاری را به دست آورد. با مدیریت مشارکتی میتوان در راستای توسعه امور زیر ساختی و تولیدی محصولات کشاورزی نیز گام‌های مثبتی برداشت. در این رابطه، سازماندهی بهره برداران و تولیدکنندگان دارای حقابه در تشکل‌های آب‌بران در جهت دستیابی به توسعه پایدار و بهره برداری بهینه شبکه‌های آبیاری و زهکشی و همچنین کاهش تصدیگری دولت، یکی از استراتژی‌های اساسی در موضوع بهرهبرداری از آب می‌باشد. نقش این تشکل‌ها در جهت بالا بردن راندمان آب کشاورزی و رسیدن به نتیجه مطلوب که همانا رشد اقتصادی کشور است، بسیارحائز اهمیت است. از این رو حمایت و سازماندهی این تشکل‌ها از سوی دستگاه‌ها و نهادهای ذی‌ربط از جمله برنامه‌هایی است که در دستور کار دولت قرار گرفته است. علت تغییرات در سیستم بارش استان گیلان، تغییر در جریان‌های مدیترانه‌ای، سیستم بارانزای خزری، موسمی، اسکاندیناوی و قطبی می باشد، که تغیرات زمانی بارش سالانه در گیلان را موجب می‌گردد، و هرگونه تغییرات سالانه در این سیستم‌ها باعث تغییرات مجموع بارش سالانه خواهد شد، بخصوص تغییرات در جبهه‌های مدیترانه‌ای. مدت دوام دوره‌های خشکسالی (کاهش بارش از حد نرمال) در هر دوره یازده ساله ۳ سال بوده که با کاهش بارش تداوم می‌یابد. با توجه به میانگین داده‌های آماری ایستگاه‌های مختلف استان گیلان (متحرک ۳ و ۵ ساله)، آهنگ حرکتی میانگین‌های بارش نشان می‌دهد که از سال ۱۳۴۷ تا سال ۱۳۷۷ دو دوره خشکسالی با متوسط طول دوره ۲ و ۳ ساله در هر ایستگاه در سطح استان گیلان وجود دارد و در سال ۱۳۸۷ نیز تکرار گردید. اتفاقاتی نظیر سیل و بارندگی‌های شدید از دوره بازگشت خاصی تبعیت نمی‌کند. در بررسی خشکسالی و ترسالی در این استان چنین میتوان نتیجه گرفت، معمولا سال‌های پر بارش به دنبال خود سال‌های کم بارش (خشکسالی) را به همراه دارند.
به این ترتیب، مجموعا حدود ۴ میلیارد مترمکعب (۴۳درصد از بارش ۲ میلیارد مترمکعب (۶۰درصد) آن را (ارتفاعات) به عنوان رواناب یا آورد رودخانه‌ها از ارتفاعات استان وارد دشت می‌گردد که حدود ۲ میلیارد مترمکعب)، جریان‌های سیلابی تشکیل می‌دهد. بر اساس اطلاعات به دست آمده، حجم کل / جریان پایه و مابقی (حدود ۴ درصد) از منابع / ۶۶ میلیارد مترمکعب ( ۷۸.۴ میلیارد مترمکعب بوده که از این رقم، ۲ / آب‌های مورد استحصال سالانه استان، حدود ۳۶ درصد) از منابع زیرزمینی تأمین می‌گردد. به طور خلاصه، مهم‌ترین محدودیت‌های بهرهبرداری / سطحی و ۷۳۴ میلیون مترمکعب ( ۲۱ از منابع آب استان در شرایط حاضر را میتوان به شرح زیر بیان نمود. اتلاف بیش از حد آب در شبکه‌های آبیاری و انهار سنتی (انتقال و توزیع)، پایین بودن راندمان مصرف آب در کشاورزی، استحصال و بهرهبرداری زیاد از آب‌های زیرزمینی، خطر شوری سفره‌های آب زیرزمینی (در بخش زیادی از استان)، وجود زمین‌های کشاورزی غیرمکانیزه در ابعاد کوچک، تغییر الگوی کشت. در بررسی تمام دوره بیش‌ترین فراوانی بارش مربوط به الگوی بارش‌های منطقه مربوط به پرفشار اروپایی است که از اروپا تا دریای مدیترانه و زبانه‌های این پرفشار دریای مدیترانه سیاه به سمت دریای خزر محدوده مورد نظر گسترده می‌شود. برای حفظ و استفاده منابع آب به نکات ذیل باید در استان توجه شود. اهمیت به پروژه‌های آبخیزداری در حفظ و جمع‌آوری آب، سیستم گردش منابع آب دوباره مصرف بازیافت، جمع‌آوری آب‌های شهری (فضای سبز) و ساختمان‌های شهری روستایی، استفاده از ادوات مناسب برای کاهش وحفظ منابع آب، آب باران سالم در گیلان (اسیدی نبودن آلودگی نداشتن) لذا بایستی با استفاده از الگوی سطوح آبگیر باران از هدر رفت آن جلوگیری کرد، فضاهایی سبز و اماکن عمومی بهره برداری از منابع آب باران. در استحصال آب و تامین برای جلگه استان مورد بحث و راهکار برای استفاده بهینه را مطرح میسازد.
در استان گیلان هر سال بیش از ۲۳۰ هزار هکتار اراضی شالیزاری زیر کشت برنج می‌رود که حجم آب مورد نیاز آن بیش از پنج میلیارد متر مکعب است که با توجه به بحران آب و کاهش منابع آبی استان، اتخاذ تدابیری درست و اصولی در استفاده از منابع آب موجود، اهمیتی دوچندان دارد. برای کاهش تلفات آب، بهبود ساختار شبکه آبیاری و زهکشی سپیدرود، توسعه شبکه مدرن آبیاری، ارتقاء سازه‌های کنترل و تنظیم آب، پوشش‌دار کردن کانال‌های انتقال و توزیع آب، مدیریت زهکش‌ها برای استفاده مجدد از آب خروجی از اراضی به خصوص با نصب سازه‌های کنترلی جهت ذخیره آب در زهکش و استفاده از آن در مواقع نیاز مورد توجه باشد. بهره‌گیری از سیستم‌های پیش‌بینی سالانه تاریخ بهینه کشت برنج بر اساس شرایط اقلیمی، حجم منابع آب موجود در پایان شش ماهه اول سال آبی و پیش‌بینی بارش در ماه‌های آتی دوره رشد گیاه برنج و ایجاد شرایط و زیرساخت لازم برای کاشت بهنگام مانند ایجاد سامانه زهکشی مناسب، اجرای آبیاری تناوبی در کشت برنج و تطبیق شبکه آبیاری با آن، اجرای طرح تجهیز و یکپارچه‌سازی اراضی در استان، برنامه‌ریزی بهینه برای تخصیص و مصرف آب از منابع آب سطحی و زیرزمینی ضروری است.
آنچه مسلم است برای رفع مشکل منابع آب استان یک راهکار نمی‌تواند راهگشا باشد، بلکه ترکیبی از راه‌حل‌های مختلف می‌تواند با به دوش کشیدن بخشی از کمبود منابع آبی در این راه موثر باشد که از آن جمله میتوان به افزایش پتانسیل آبی داخل استان، ایجاد ساز و کار بهره‌بردای چندباره از آب قبل از رسیدن به وضعیت کیفی نامطلوب و سپس تصفیه آن جهت سازگاری با تخلیه در محیط زیست و منابع آبی، تعیین سهم آلایندگی منابع شهری، کشاورزی و صنعتی و اولویت‌بندی راهکارهای کاهش منابع آلودگی آب اشاره کرد. کاهش بحران کم آبی با مداخله در مدیریت کیفی آب رویکرد مهمی است که با کاهش آلودگی منابع آب، امکان بهرهبرداری بیشتر از منابع آب موجود را فراهم میسازد پس تاکید می‌شود که مقابله با کم آبی صرفا با مدیریت کمیت آب راه به جایی نمی‌برد بلکه باید در خصوص کیفیـت آب نیز برنامه‌ریزی نمود. افزایش سطح آگاهی کشاورزان از کاربرد بهینه آب، استفاده اصولی از کود و سم برای کاهش آلودگی منابع آب، مدیریت استفاده از زهکش‌ها و رونق آب‌بندان‌ها و افزایش پتانسیل منابع آب داخل استان از دیگر راهکارها برای رفع مشکل منابع آب استان گیلان است. آنچه مسلم است عزم استانی برای هم‌افزایی و هم‌راستایی سازمان‌های متولی مسائل آب در راستای جمع‌آوری اطلاعات لازم، هم‌اندیشی با متخصصین آب در حوزه‌های مختلف، بکارگیری علوم و فناوری‌های جدید در پیش‌بینی و تصمیم‌گیری، برنامه‌ریزی و بهرهبرداری از منابع آبی استان در مصارف مختلف ضروری است و نیازمند برنامه‌ریزی مدبرانه وآگاهانه می‌باشدکه از هر گونه سطحی‌نگری باید به دور باشد. تخصیص اعتبارات لازم و استفاده از تمامی امکانات و پتانسیل‌های استان چه در بخش تجهیزاتی و چه در بخش منابع انسانی و انجام پیگیری‌های لازم می‌تواند تخصیص منابع آب به استان و یا شرایط تولید منابع آب داخلی را افزایش دهد تا کمبود آب در این استان کاهش یابد.
