فرصت سوزی ۱۵ ساله ژاپنی‌ها در تالاب انزلی
کارشناسان از چالشهای حضور جایکا در انزلی می‌گویند
نوش دارویی که تالاب انزلی چشم انتظارش است در دستان ژاپنی ها نبود. وضعیت تالاب و مسیر طی شده به منظور احیاء آن همواره این سوال را به همراه داشته که حضور تیم جایکا در تالاب انزلی تا چه اندازه در بهبود دردهای این تالاب رو به مرگ موثر بوده است؟
تالاب بین المللی انزلی، تالابی است که در زمانی نه چندان دور «دریا کوچک» می‌نامیدنش، امروز اما خسته از هجوم نا مهربانی ها تنها آوای همهمه‌ای گنگ از نجات را می‌شنود.
وقتی صحبت از کمک رساندن ژاپنی‌ها در عرصه احیا تالاب بین الملی انزلی به میان آمد، روزنه‌ای از امید در دلهامان پدیدار شد. بهره‌مند شدن از تجارب کشور توسعه یافته‌ای چون ژاپن در قالب فعالیت های جایکا می‌توانست چراغی باشد در مسیر دشواری که پیش روی متولیان احیای تالاب قرار داشت.
«جایکا»، مخفف عنوان آژانس همکاری‌های بین المللی ژاپن است که در سال ۱۹۷۴ برای یاری رسانی فنی در عرصه‌های اجتماعی و اقتصادی به کشورهای در حال توسعه بنا نهاده شد. فعالیت جایکا در ایران از سال ۱۹۷۵ با دعوت کارمندان دولت و کارشناسان حوزه‌های مختلف برای گذراندن دوره‌های آموزشی در ژاپن شروع شد و در ادامه دامنه‌ی فعالیت های جایکا در ایران گسترش یافت و از سال ۲۰۰۲ طرح مطالعاتی جایکا با موضوع حفاظت از اکوسیستم تالاب انزلی آغاز شد. حضور جایکا در عرصه تالاب انزلی تا امسال به طول انجامید و هم اکنون ماموریتش در این حوزه به پایان رسیده است.
اظهار تمایل جایکا به ادامه‌ی طرح اکولوژیک تالاب انزلی
رییس دفتر جایکا در ایران، اسفند ماه سال ۹۷ در سمینار بررسی دستاوردهای پروژه مدیریت اکولوژیک تالاب انزلی به پایان یافتن فاز دوم پروژه مدیریت اکولوژیک تالاب انزلی در اردیبهشت ۹۸ اشاره کرد و گفت: طراحی و اجرای یک طرح میان مدت به منظور تقویت و توسعه طرح‌های انجام شده می‌تواند تالاب انزلی را به سمت احیا سوق دهد.
تاناکا با اشاره به هزینه کرد مبلغ ۱/۶ میلیون دلار از سوی جایکا به منظور اجرای فاز دوم طرح جامع مدیریت یکپارچه حفاظت تالاب انزلی اظهار کرد: به منظور توسعه و تقویت دستاوردهای طرح هایی که در ۱۵ سال گذشته، انجام گرفته، پیشنهاد شد که طرحی میان مدت برای تقویت و تداوم طرح های مذکور که اجرایش می‌تواند به حفاظت از تالاب ارزشمند انزلی بیانجامد، تهیه شود.
اما اکنون این سوال به اذهان متبادر می‌شود که چقدر حضور جایکا در روند احیای این تالاب که روندی بسیار کند داشته، موثر بوده است؟
پیشینه‌ی فعالیت جایکا در تالاب انزلی
«نسیم طواف زاده»، فعال محیط زیست، اقدامات جایکا در عرصه تالاب انزلی را چنین شرح می دهد: جایکا از ۱۶ دیماه سال ۱۳۸۰ تا ۲۵ اردیبهشت ۱۳۸۲ با آغاز پروژه طرح مطالعات مدیریت جامع حفاظت از اکوسیستم تالاب انزلی در این حوزه، کارش را آغاز کرد و تهیه طرح نهایی به منظور محافظت از تالاب انزلی با همکاری مشترک تیم مطالعاتی جایکا و همچنین تعیین سازمان های ایرانی طرف قرارداد، به عنوان اهداف این مطالعه عنوان شد.
مدیرعامل موسسه محیطزیستی سبزکاران بالان می‌افزاید: در آغاز برخی از اقدامات که به منظورتهیه طرح نهایی جامع توسط سازمان های ملی و محلی ایرانی در روند مطالعات در نظر گرفته و الزامی تلقی شد؛ شامل همکاری به منظور رفع بحران تخریب تالاب انزلی و انجام فعالیتهای علمی- تحقیقاتی و به وجود آوردن مکانیسم همکاری برای مدیریت همه جانبه تالاب بوده است. همچنین مقرر شد تا این مطالعات به صورت مشترک بین دو کشور ایران و ژاپن به انجام رسد. سازمان های ایرانی طرف قرارداد، سازمان حفاظت محیط زیست و وزارت جهاد کشاورزی بودند و البته بیان شد که سازمان های متعدد دیگر نظیرِ وزارت نیرو، سازما ن ایرانگردی و جهانگردی، سازمان صنایع و معادن که در فعالیت های محافظت از تالاب انزلی مشارکت دارند، در انجام این مطالعات مسئول هستند. در ادامه کار برای ایجاد هماهنگی، سازمان ها طرف ایرانی قرارداد، ۳ کمیته با عناوین کمیته های راهبردی ملی، راهبردی محلی و فنی تشکیل دادند.
مدیر عامل موسسه سبزکاران همچنین به مدت زمات تعیین شده ۱۰ آبان ۱۳۸۶ تا ۹ آبان ۱۳۸۸ اشاره می‌کند که به بازنگری در طرح مدیریت، برنامه مدیریت اکولوژیک تالاب انزلی، برنامه مدیریت آبخیز، مدیریت فاضلاب، مدیریت زباله جامد، برنامه آموزش محیط زیستی، طرح سازمانی برای اجرای پروژه نهایی اختصاص یافت.
فاز دوم پروژه نیز در آذر ماه سال ۱۳۹۲ امضا می‌شود و اهدافی مانند پشتیبانی در راستای ارتقای ظرفیت سازمانی مدیریت تالاب از طریق کمیته مدیریت تالاب زیر نظر استانداری، مدیریت آبخیز، اکوتوریسم، مدیریت فاضلاب، مدیریت پسماند و آموزش های محیط زیستی برای این فاز مقرر شد.
اقدامات انجام گرفته از سوی جایکا
طواف زاده درباره اقدامات جایکا در تالاب انزلی می‌گوید: به گفته تیم ژاپنی، تاسیس کمیته‌ی مدیریت تلفیقی تالاب انزلی در ۱۵ تیر ۱۳۹۰ از مهم ترین اقدامات جایکا در این عرصه است. اما می توان به صورت خلاصه درباره فعالیت های ۳ کار گروه در زیر کمیته حفاظت از تالاب انزلی چنین گفت که اقدامات کارگروه حفاظت و احیای تالاب به مواردی چون مطالعه پستانداران و پرندگان به عنوان بررسی جامع اکوسیستم، مطالعه پلیکان خاکستری از طریق ردیابی ماهواره ای، برنامه های استفاده از ابزارهای بصری و کنترل گیاه سنبل آبی به عنوان گونه مهاجم و بیگانه اختصاص داشت و کارگروه پایش در مسیر دستیابی به مدیریت تطبیقی به پایش کیفیت آب و رسوب در تالاب انزلی و حوضه آبخیز آن، اجرای برنامه موقت پایش، مروری بر داده های پایش و تهیه گزارش پایش و بازنگری برنامه پایش پرداخت.
این فعال محیط زیست همچنین درباره فعالیت های کارگروه مدیریت کاربری اراضی و منطقه بندی محیط زیستی می گوید: جمع آوری اطلاعات برای طرح منطقه بندی محیط زیستی، تحلیل تصاویر ماهواره ای و پیمایش میدانی، نصب تابلوهای راهنما و تهیه دستورالعمل مدیریت کاربری اراضی از اقدامات این کارگروه است.
وی در ادامۀ شرحِ اقدامات جایکا به زیر کمیته مدیریت آبخیز اشاره کرده و بیان می کند: این زیر کمیته طرحی یکپارچه به منظور کنترل جریان رسوب وارده به تالاب انزلی، در یک رودخانه الگو در حوضه آبریز رودخانه ماسال که سال اول انتخاب شده بود، اجرا کرد. کار در دامنه کوهستان به عنوان یکی از طرح های الگویی مشترک از طرح یکپارچه انتخاب شده، این فعالیت ها به عنوان مؤثر ترین و ضروری ترین کار ها برای کنترل رسوب ارزیابی شدند. علاوه بر این، مشاهده و پایشِ تراز سطح آب تالاب انزلی با استفاده از ایستگاه های آب سنجی که در سال اول نصب گشت، آغاز شد.
این کنشگر درباره فعالیت های زیر کمیته های اکو توریسم و آموزش محیط زیستی می‌گوید: از سوی زیر کمیته اکوتوریسم در جیرسر باقرخاله فعالیت هایی چون برگزاری کارگاه آموزشی های عمومی برای روستائیان با موضوع مفهوم و اهداف اکوتوریسم جامعه محور و برگزاری دوره های آموزشی در راستای آغاز فاز اجرایی پروژه توسعه فعالیت های اکوتوریستی، ساخت مرکز اجتماعات با همکاری کارشناسان محلی و اهالی روستا انجام شد و در این عرصه همچنین می توان به مرکز بازدید کنندگان تالاب در شهر انزلی اشاره کرد.
شفافیت دستاورد پروژه اندک است
وقتی فهرست بلند بالای اقدامات جایکا در تالاب انزلی عنوان می‌شود به میزان تاثیرگذاری این فعالیت ها در احیا تالاب و بهبود وضعیت رو به مرگش می‌اندیشیم. طواف زاده در این باره می گوید: به نظر می رسد فعالیت های صورت گرفته از سوی جایکا اصلا در راستای احیای تالاب انزلی نبوده است. حقیقت این است که ما از تیم جایکا استفاده‌ای که آن ها از حضور در ایران بردند را نبردیم و شاید به این دلیل بوده که مهیای بهره مند شدن از حضورشان نبودیم یا برنامه ای برای استفاده اصولی نداشتیم. این طور به نظر می‌رسد که تیم جایکا در دوره اول برای حضور در تالاب انزلی بسیار تلاش کرد و کارشناسان زبده ای را در منطقه داشت؛ بعنوان مثال تیم سری اول در حوزه آموزش محیط زیست از گروه کارشناسان انگلیسی استفاده کرد- در ژاپن نیز آموزش محیط زیست توسط امپریال کالج لندن برنامه ریزی و طراحی شده است- اما در دوره دوم از افراد کم تجربه ژاپنی استفاده شد و انگار به نوعی این موضوع تبدیل به فرآیند کارآموزی برای دوستان ژاپنی شد. یکی از نواقص عمده از سوی تیم ایرانی، عدم ثبات در همکاری متقابل با تیم ژاپنی بود. یعنی در هر فاز آموزشی گروهی از کارشناسان برای آموزش به ژاپن اعزام شدند و بدون چرخش اطلاعات و بازگرداندن سرمایه هزینه شده از چرخه خارج یا فقط خاطرات سفر خویش را ارائه کردند. در واقع باید گفت، شفافیت دستاورد پروژه بسیار اندک است.
این کارشناس ارشد مدیریت برنامه ریزی و آموزش محیط زیست در پاسخ به این سوال که پیشنهادتان برای بهبود شرایط موجود چیست، می‌گوید: اگر ما در گیلان بدین جواب دست یابیم که مشکل اساسی استان چیست و اولویت هایمان را مشخص کرده و تالاب انزلی را بعنوان بزرگ ترین چالش پیش روی محیط زیست استان در نظر بگیریم و همه یکصدا بخواهیم، تغییرات انجام می شود.
همه‌ی ناکامی‌های جایکا
ارزیابی عملکرد جایکا نیازمند نقد و بررسی همه جانبه است. یک کارشناس محیط زیست در گفت و گو با مرور اظهار می‌کند: بر اساس گفته های «تومو آئوکی» مشاور ارشد جایکا در پروژه تالاب انزلی مهم ترین دستاورد فعالیت جایکا در این تالاب، اجرای چند پروژه پایلوت و تشکیل ۶ زیر کمیته فنی تحت مدیریت فنی و اعزام کارشناسان ایرانی به ژاپن بوده است. البته در این بین نباید از یاد برد که متاسفانه ما در بخش های مختلف استان شاهد پروژه های مطالعاتی بسیاری بوده‌ایم که هرگز به مرحله اجرا نرسیده‌اند.
«رضا زمانی» در ادامه به تشکیل زیر کمیته فنی اکوتوریسم تالاب اشاره کرده و می‌گوید: یکی از مهم‌ترین برنامه های این زیر کمیته تعیین روستای باقر خاله جیرسر به عنوان پایلوت برنامه‌های اکوتوریسمی بوده، اما مشخص نیست این انتخاب بر چه اساس صورت گرفته است؟ چرا که با وجود این که در طرح مطالعات پیشنهادی جایکا همه برنامه‌های اکوتوریستی برای روستاهای هنده خاله و صوفیانده پیش بینی شده بود؛ روستای باقر خاله که از زیرساخت‌های محلی اولیه گردشگری برخوردار نیست و حتی داری موقعیت مناسبی برای فعالیت‌هایی نظیر گشت در تالاب و یا پرنده نگری نیست، انتخاب می شود. این در حالیست که روستای سیاه درویشان از مدتها پیش با برخوردار بودن از زیرساخت‌های اولیه یکی از اماکن سنتی اکوتوریستی در بخش جنوبی تالاب انزلی محسوب می‌شد.
به گفته‌ی زمانی، در بخش آموزش محیط زیست تنها برنامه های آموزشی پراکنده ای برای برخی مدارس و گروه های اجتماعی در سلکه به انجام رسید در حالی که اهداف و برنامه های متعددی از پیش تعیین شده بود.
این کارشناس با تصریح بر نقش ورود رسوبات از بالادست و حوزه آبخیز در گسترش معضلات تالاب انزلی بیان می‌کند: جایکا به منظور کنترل رسوب حاصل از فرسایش مساحتی ۱۷۵ هکتاری به عنوان مدل آزمایش در منطقه بالا دست شهرک ماسوله انتخاب کرد که از جمله طرح‌های پایلوت موفق بود اما متأسفانه ادامه نیافت. همچنین دستیابی به اهداف تعیین شده در راستای کاهش میزان بار آلودگی آب تالاب نیز موفق نبوده است. البته به طرح های پایلوت ناموفق دیگری نظیر تاسیس جایگاه پسماند خشک که در سالهای ابتدایی شروع پروژه در فومن افتتاح شده بود و بعدها به فراموشی سپرده شد هم می توان اشاره کرد. اما سوال دیگری که مطرح می‌شود برآیند اعزام کارشناسان ایرانی به ژاپن است، چرا که عده ای از آنها هم اکنون سازمان متبوعه خود را ترک کرده اند و حوزه کاری بعضی دیگر از آنها نیز به محیط زیست مرتبط نبوده است و در واقع باید گفت مبنای اعزام کارشناسان در برخی موارد بر اساس سلیقه مدیران انجام گرفته است.
چالش های موجود
این کارشناس نبود شفافیت و اطلاع رسانی مناسب درمورد این پروژه، عدم وجود پایش و نظارت، انجام مطالعات با موضوعات مطالعه شده از قبل، مستمر نبودن همکاری مدیران و کارشناسان مرتبط و تغییر آنها، اخذ تصمیم های متناقض همراه با آزمون و خطا، انتقال نیافتن تکنولوژی توسط طرف ژاپنی، وجود نداشتن خروجی مناسب از اجرای طرح‌های پایلوت و بهره مند نشدن طرف ایرانی از ظرفیت جایکا را از جمله عواملی می‌داند که سبب شد تا حضور ژاپنی ها در عرصه احیای تالاب رو به مرگ انزلی را موثر تلقی نکنیم.
ماموریت جایکا در تالاب انزلی هم اکنون به پایان رسیده است. زمانی در پاسخ به این سوال که در صورت تداوم حضور ژاپنی ها ها چه روندی باید پیش گرفته شود، می گوید: اگر انتقال علوم و تکنولوژی و تجربه رخ دهد، این اتفاق صد در صد مفید خواهد بود اما باید سطح و نوع همکاری ها شفاف و روشن باشد و این همکاری تنها به مطالعات محدود نشود و منجر به طرح های اجرایی شود، هم چنین متولیان امر بر عملکرد ایشان نظارت بیشتری داشته باشند.
ارائه راهکارهای مدیریتی توسط جایکا
در نقد و بررسی عملکرد جایکا، عده ای به این موضوع اشاره می کنند که وظیفه جایکا تنها ارائه راهکارهای مدیریتی بود. یک کارشناس محیط زیست در گفت و گو با مرور بیان می‌کند: سال‌هایی که توام با نبود مدیریت صحیح و درک درست نسبت به محیط زیست بود، پای جایکا به تالاب بین المللی انزلی باز شد. جایکا یک سازمان دولتی مستقل ژاپنی است که هدف آن ارائه راهکارهای مدیریتی برای حل مسائل است. آنچه در میان افکار عمومی به اشتباه تعبیر شده، نقشی است که جایکا برای حل معضل تالاب دارد، به نحوی که همگان انتظار دارند که حضور آنها در ایران می‌باید منتج به حل مشکل تالاب می‌شد، در حالی که برنامه جایکا ارائه راهکارهای مدیریتی بود که سازمان‌های ذیربط در ایران می‌بایست آن را اجرا می‌کردند، نه آنکه خود در مقام اجرایی باشد.
محمد لاهوری تصریح می‌کند: پروژه جایکا با عنوان «طراحی و اجرای مدیریت زیست بومی در حوضه آبخیز تالاب انزلی» در فاز مطالعاتی و تهیه طرح جامع از سال ۱۳۸۱ شروع شد و تا سال ۱۳۸۴ به طول انجامید. این طرح در شش محور شامل مدیریت اکولوژیکی تالاب، آموزش‌های زیست محیطی، مدیریت توسعه سازمانی، مدیریت حوزه آبخیز، مدیریت فاضلاب‌ها و مدیریت زباله‌ها تهیه و تدوین شد. پس از آن فاز اجرایی در مرحله اول (۱۳۸۷ الی ۱۳۹۱) پایلوت‌سازی بخشی از محورهای شش گانه اجرا شد و مرحله دوم (۱۳۹۳ الی ۱۳۹۸) فاز دستیابی به دستاوردهای مدیریت تالاب بود که در این مرحله همراه با اجرای کامل پایلوت، تبادل دانش و تجربه در سطح مدیریتی نیز از جمله اهداف اصلی به شمار می‌آمد.
این کارشناس درباره بودجه اختصاص یافته می‌گوید: در سال ۱۳۸۵ هیات دولت برای اجرای طرح مدیریت احیای تالاب انزلی ۹۰ میلیارد تومان در نظر گرفت که تا سال ۱۳۹۳ فقط ۱۰درصد آن (حدود ۷ میلیارد تومان) ابلاغ شد. طی سالهای ۱۳۹۳ الی ۱۳۹۷ هم مبلغ ۲۲ میلیارد تومان از محل طرح‌های تملک دارایی به سازمان محیط زیست ابلاغ شد که به عنوان آورده طرف ایرانی در پروژه مشترک با جایکا در نظر گرفته شده است.
پایان ماموریت جایکا در تالاب انزلی
لاهوری با بیان این که در حال حاضر ماموریت جایکا در تالاب بین المللی انزلی به پایان رسیده یادآور می شود: متاسفانه از طرف مدیریت ایرانی، استفاده‌ای که باید از این تبادل می‌شد، اتفاق نیفتاد و تمام آنچه طی این سالها به دست آمد، در حد همان آمارها و نوشته‌ها باقی ماند. دستاورد مطالعات مشترک ایران و جایکا، مشابه آن عالم بی عمل است که تنها توانایی آن کسب دانش بود، دانشی که هیچگاه عملی نشد. معضل اصلی تالاب انزلی جدای از همه اتفاقات، عمدتا مشکل مدیریتی است چراکه پروژه جایکا تنها با همکاری طرف ایرانی می‌توانست موثرتر باشد.
ضرورت جدی نگریستن به فرصت ها
اما اکنون که در وضعیت اسفبار تالاب انزلی نشانی از بهبود نمی‌یابیم و این تالاب رنجور با موضوعاتی چون احداث سد لاسک و طرح احیا به روش بایوجمی بیش از همیشه در کانون توجه فعالان و دوستداران محیط زیست در سراسر کشور قرار گرفته است، وقت آن است که متولیان امر به این موضوع بیاندیشند که چرا از حدود ۱۷ سال حضور جایکا در عرصه تالاب انزلی نتوانستیم بهره مند شویم و اصولا چقدر تلاش کردیم تا در هدایت فعالیت ژاپنی‌ها به سمت عملکرد بهتر و دستیابی به نتایج مطلوب و تبیین نیازها مشارکت داشته باشیم ؟
