۶۰ سال از تصویب ملی شدن جنگلهای ایران می‌گذرد. با تصویب این قانون در سال ۱۳۴۱، عرصه و اعیان کلیه جنگلها و مراتع و بیشه‌های طبیعی و اراضی جنگلی کشور جزو اموال عمومی محسوب و متعلق به دولت شد. همچنین حفظ و احیا و توسعه منابع فوق و بهره‌برداری از آنها نیز به سازمان جنگلبانی ایران واگذار شد.
در گیلان بیش از ۵۶۴ هزار هکتار جنگل و ۲۲۴ هزار هکتار مرتع وجود دارد که توسط تعداد محدودی محیط بان و جنگل بان مورد حفاظت قرار دارد؛ با این وجود جنگلهای گیلان در سال‌های اخیر به علت بهره برداری‌های مضاعف، تصرفات غیر مجاز، آتش سوزی‌ها، استفاده از تنه و شاخه‌های درختان برای تامین سوخت و مصالح ساختمانی و حصارکشی اراضی تصرفی و کشاورزی از سوی حاشیه نشینیان جنگلی و بهره برداری‌های صنعتی، به شدت دچار تخریب شدید شده و هر ساله مساحت قابل توجهی از آن نابود می‌شود.
مدیریت جنگلهای شمال ایران از سال هزار و سیصد و نود شش همزمان با اجرای برنامه ششم توسعه که هرگونه برداشت چوب از جنگلهای شمال را متوقف کرد، از دست رفت.
اما در حالیکه قریب دو دهه از اجرای طرح جامع صیانت از جنگلهای شمال و درعین حال ۵ سال از اجرای طرح تنفس و توقف بهره برداری در جنگلهای شمال می‌گذرد اجرای این طرح‌ها به عنوان راهبردهای اساسی به منظور حفظ، احیا و توسعه جنگل چه تاثیرات مثبت و منفی بر مدیریت و پایداری منابع جنگلی استان گذاشته؟ در حال حاضر وضعیت جنگلهای گیلان از سوی کارشناسان چگونه ارزیابی می‌شود؟
مدیریت از هم گسیخته جنگلهای گیلان
«مهرداد نکویه» استاد گروه علوم و مهندسی جنگل دانشگاه گیلان به ناکارآمدی مدیریت جنگلها بعد از خروج بهره برداران اشاره و به مرور می‌گوید: مدیریت جنگلهای شمال ایران از سال هزار و سیصد و نود شش همزمان با اجرای برنامه ششم توسعه که هرگونه برداشت چوب از جنگلهای شمال را متوقف کرد، از دست رفت.
خروج بهره‌برداران از جنگل نه تنها موفقیت‌آمیز نبود بلکه طی چهارالی پنج سال برنامه ششم توسعه، اتفاق خاصی هم برای جنگلهای گیلان رخ نداد.
وی ادامه می‌دهد: با خروج طرح های بهره برداری و مدیریت منابع طبیعی از جنگلها، سازمان جنگلها و اداره کل منابع طبیعی گیلان دلخوش بودند که بتوانند در بودجه سالیانه بحث حفاظت جنگلها را مدیریت کنند. در حالیکه طبق این برنامه قرار بود چهارصد میلیارد تومان برای بحث حفاظت فیزیکی کل جنگلهای شمال اختصاص داده شود اما سازمان برنامه و بودجه از عهده این کار برنیامد و فقط هفتاد تا هشتاد میلیارد تومان را تصویب کرد که آن‌هم درنهایت به‌طور کامل اختصاص نیافت.
جایگزینی نیروهای غیر متخصص برای حفاظت فنی و فیزیکی درغیاب بهره برداران از جنگل که عمدتا قرق بان و فاقد دانش لازم در بحث حفاظت هستندمجب شد این نیروها خودشان به یکی ازعوامل قاچاق چوب از جنگلها تبدیل شوند.
این استاد جنگل با بیان اینکه توقف برداشت چوب منجر به خروج بهره‌برداران از جنگل شد می‌افزاید: با اجرای این طرح حدود ۱۳۵ هزار هکتار از ششصد و پنجاه هزار هکتار جنگلها شمال از طرح جنگل‌داری خارج شده و آن حفاظتی که متعاقب آن می‌بایست توسط یازده مجری در این سطوح انجام می‌شد به‌طور کامل از جنگلها خارج شد. این خروج همزمان با بدهکاری سازمان جنگلها به بهره برداران و جایگزینی نیروهای غیر متخصص برای حفاظت فنی و فیزیکی در غیاب بهره برداران از جنگل بود که این نیروها عمدتا قرق بان و فاقد دانش لازم در بحث حفاظت بودند و خودشان به یکی ازعوامل قاچاق چوب از جنگلها تبدیل شدند. بنابراین خروج بهره‌برداران از جنگل نه تنها موفقیت‌آمیز نبود بلکه طی چهار الی پنج سال برنامه ششم توسعه، اتفاق خاصی هم برای جنگلهای گیلان رخ نداد.
نکویه با تاکید به اینکه سازمان جنگلها فقط شعار تنفس جنگل را داده اظهار می‌کند: با اجرای این طرح، علاوه بر اینکه جاده‌های جنگلی، نهال‌کاری و سیم‌خاردارهای حفاظتی در جنگلها از بین رفت حتی طرح‌های حمایتی و اصلاحی مناطق جنگلی هم نابود شد. ضمن اینکه حتی در جنگل‌هایی که به دنبال بحث تولید چوب برای تامین نیاز صنایع سلولوزی کاشت شده بودند، بدلیل حفاظت نادرست برخی از سازمان‌ها و ارگان‌های غیر متخصص با ورود قوه قضاییه از ادامه طرح های آنها جلوگیری شد.
وی با اشاره به رها شدن چوب درختان شکسته شده در اثر باران و سیلاب در جنگلها معتقد است: صدور مجوز برداشت درختان آسیب‌دیده از مسیر رودخانه‌ها و جاده‌ها یک طرح مدیریتی است که باید در کل جنگل اتفاق بیافتد نه فقط در مسیرها و کنار رودخانه‌ها. این‌ها بیشتر به‌دنبال کسب منافع مادی از درختان شکسته در کنار جاده و مسیررودخانه‌ها هستند.
از سوی دیگر صدور این مجوز بیشتر به بحث عدم واردات چوب و تامین نیاز صنایع مصرفی مربوط است. چراکه بر طبق آمارهای سازمان صمت حدود ۵۰۰ صنایع مصرفی چوب در گیلان در سال به چیزی حدود ۵ میلیون متر مکعب چوب نیاز دارند. این درحالیست که اینکه دولت علی‌رغم تمام تلاش‌هایش در واردات و زراعت چوب چندان موفق عمل نکرد و فقط در سال ۱۴۰۰ تنها ۶۰۰ هزار متر مکعب تولید و برداشت داشت از اینرو این مجوز را صادر کرد. چرا که طبق آمارهای غیر رسمی؛ بیش‌از هشتصد مرکز مصرف چوب با حدود هجده هزار نفر اشتغالزایی در استان داریم که طبیعتاً فقط برداشت چوب از درختان دست کاشت جوابگوی نیاز مصرف‌کنندگان نیست.
نکویه تاکید می‌کند: تنها نتیجه‌ای که طرح تنفس جنگل به‌دنبال داشت؛ آخرین میزان برداشت چوب در سال هزار سیصد نود و پنج است که آمار برداشت۵۰ هزار مترمکعب چوب از جنگلهای شمال را ارایه کرد که خوشبختانه در حال حاضر موفق به توقف آن شدند.
وی اضافه می‌کند: سایر جنبه‌های برداشت چوب از جمله مصارف روستایی و قاچاق چوب است که طبق آمارها نزدیک ۱۲ هزار مترمکعب قاچاق چوب فقط در سال ۱۴۰۰ توقیف شد. این آمار در حالی منتشر شده که آمار واقعی قاچاق چوب به مراتب بیشتر از اعلام‌های رسمی است .
استاد جنگل دانشگاه گیلان معتقد است: واقعیت امر این است که نظارت فنی و فیزیکی جنگلهای شمال ایران کلاً از هم گسیخته است وهیچ مدیریتی وجود ندارد. اگر چه اداره‌کل منابع طبیعی گیلان تمام تلاش خود را انجام داده اما با این تعداد نیروی حفاظتی و کمبود منابع اعتباراتی در برابر قاچاقچیان چوب دو روز عقب هستند. متاسفانه از اقصی نقاط استان به‌راحتی چوب درختان بریده و قاچاق می‌شود و به مصرف استان‌های مرکزی و غرب کشور می‌رسد. یک نکته خیلی مهم که در این رابطه وجود دارد؛ بحث قاچاق چوب سازمان‌یافته است که فقط کار یک نفر نبوده و از قبل برنامه‌ریزی‌شده است. قاچاق چوب در حال حاضر به شکل زنجیره ای در استان اجرایی می شود.
وی با بیان اینکه جنگلهای استان پویا و زنده نیستند ، پویایی و سرزندگی یک جنگل را منوط به اجرای برنامه های علمی دانست و می‌گوید: برداشت چوب از جنگل نیاز به یکسری معیارهای علمی دارد. پنجاه درصد جنگلهای شمال نیمه‌مخروبه و مخروبه هستند که قادر به بازیابی خود نیستند و نیاز داریم علم را به جنگل وارد کنیم تا منجر به دستورالعمل های بازیابی دوباره جنگل شود. پنجاه درصد مابقی جنگلها نیز در طرح‌های جنگل‌داری به جنگلهای جوان و سلامت‌تر از جنگلهای مخروبه تبدیل شدند.
این استاد دانشگاه، سه مشکل فقر و بیکاری و طمع از سوی یک سری جوامع جنگل نشین را موجب افزایش اتوماتیک وار قاچاق چوب در جنگل عنوان می‌کند ومیگوید: در جنگلهای گیلان، نبود و کمبود نیروی حفاظتی به‌راحتی موجب قطع چوب درختان قطع و افزایش قاچاق چوب شده و در این میان مصرف‌کننده هم بدون ابا از آن چوب بهره می‌برد. این وسط فقط ما شاهد تخریب جنگلهای باستانی هیرکانی هستیم.
شروع ارزیابی دوره ای جنگلهای گیلان بعد از ۱۰ سال
اما درعین حال «کامیار مرزبانی» معاون امور جنگل منابع طبیعی و آبخیزداری گیلان معتقد است سطح جنگلهای گیلان کاهش پیدا نکرده و همچنان ۵۶۴۷۱۸ هزار هکتار مساحت جنگل های گیلان است. این سطوح فقط شامل جنگلهای کوهستانی استان بوده و شامل مناطق جنگلی دست کاشت در جلگه نیست.
وی با تاکید به تخریب درختان جنگلی توسط عوامل مختلف به مرور اظهار می‌کند: اما در کنار آن بحث‌های مراقبتی و احیاء توسعه جنگل‌کاری هم انجام شده و در یکسری عرصه‌ها که تخریب داشتیم غنی‌سازی انجام گرفته تا از کاهش چشمگیر سطوح جنگل در استان جلوگیری شود.
مرزبانی با اشاره به دستور هیات دولت در بحث تولید یک میلیارد نهال در طی چهار سال اضافه می‌کند: سهم گیلان از این میزان کاشت ۳۲ میلیون نهال است که باید در طی چهار سال کشت و تولید شود. این میزان کاشت نهال طبیعتاً افزایش قابل‌توجهی به سطح جنگلهای استان می‌افزید.
وی در خصوص اجرای دستور العمل سازمان جنگلها مبنی بر جمع آوری درختان شکسته از مسیر و حاشیه رودخانه ها، این طرح را موجب کاهش مخاطرات سیلاب در مسیر رودخانه های جنگلی و حاشیه رودخانه ها دانست و می‌گوید: علاوه بر اینکه از خطرات درختان شکسته برای انحراف مسیر آب سیلاب‌ها برای جوامع و خانه‌های روستایی کاسته شود، آب منطقه‌ای هم بارها از ما خواست که درختان شکسته شده را در مسیر رودخانه‌ها جمع‌آوری کنیم.
معاون امور جنگلهای گیلان به ارزیابی و پایش دوره ای سازمان جنگلها بعد از ده سال از حوضه‌های آبخیز جنگلهای شمال خبر داده و می افزاید: از ۲۹ حوضه آبخیز جنگلهای گیلان در حال حاضر فقط یک حوضه مورد ارزیابی و پایش قرار گرفته و تا شهریور ۱۴۰۲ پایش مابقی مناطق به پایان می‌رسد. بعد از این پایش میزان نهایی سطوح جنگلهای گیلان و کمیت و کیفیت درختان جنگلی به دست می‌آید.
وی یکی از اصلی‌ترین چالش های جنگلهای گیلان را قاچاق چوب بیان کرده و می‌گوید: قاچاق چوب از جمله مباحث و مشکلات اقتصادی و اجتماعی مردم به‌خصوص جوامع حاشیه‌نشین جنگلهای گیلان بوده که امری اجتناب‌ناپذیر است و نمی‌توانیم بگوییم قاچاق چوب از جنگلهای گیلان انجام نمی‌شود. تمام تلاش ما این است که قاچاق چوب را به حداقل برسانیم .هر چند که در قاچاق چوب کاهش داشتیم اما کاملاً از آن جلوگیری نشده است.
مرزبانی، اجرای طرح توقف بهره‌برداری از جنگلهای شمال را دوره گذار اعلام کرد که با تعاریف فنی و حفاظتی در حال انجام است. در این طرح یکسری اقدامات فنی از جمله مرمت جاده‌های جنگلی، استقرار ناظرین در ساختمان‌ها، عملیات جنگل‌داری و مراقبتی و ترمیم حصارها و عملیات پرورش در طی پنج سال اجرا می‌شود تا به طرح مدیریت پایدار جنگل دست پیدا کنیم .
معاون امور جنگلهای گیلان در خصوص کمبود نیروهای حفاظتی جنگلهای گیلان نیز پاسخ داد: استخدام نیرو و افزایش نیروی قرقبان در اختیار سازمان جنگلها نیست و مجوز آن از اختیار سازمان خارج است. ما تابع ضوابط سازمان برنامه بودجه دراین بخش هستیم.