کشاورزی از ارکان اصلی اقتصاد گیلان است و۴۰ درصد اقتصاد استان براین بخش استوار است. ظرفیت بخش کشاورزی گیلان به صورت ویژه بر تولیدات برنج، چای و زیتون متکی است.
از این رو همواره وجود صنایع تبدیلی و تکمیلی در این حوزه به عنوان یک نیاز اساسی برای کشاورزان و توسعه‌ی مبتنی بر اقتصاد کشاورزی مطرح بوده است. اما صنایع تبدیلی و فرآوری محصولات کشاورزی از جمله‌ی مغفول ماندگان در مسیر توسعه‌ی گیلان هستند که از تمام ظرفیتهای این بخش در رشد اقتصادی استان بهره گیری نشده است.
صنعت فرآوری محصولات کشاورزی و حلقه‌های تولید در گیلان سالهاست در انتظار تکمیل زنجیره‌ی تولید و ایجاد صنایع مرتبط با آن قرار دارند. با وجود تمام تحولات تکنولوژیکی و صنعتی در حوزه‌ی کشاورزی، ایجاد صنایع مکمل و زنجیره‌ای با توسعه کشاورزی همگام نبوده و این بخش مورد غفلت واقع شده است. این در حالیست که در سوی دیگر ماجرا از تمامی امکانات (اراضی قابل کشت و آب قابل استحصال) نیز استفاده نمی‌شود. با توجـه بـه رقم بالای حـدود ۳۰ درصدی ضـایعات محـصولات کشاورزی و اهمیت صنایع تبدیلی در کاهش ضـایعات و ایجـاد ارزش افـزوده، درآمدهای ارزی و اشتغال، بررسی وضعیت این صنایع در گیلان از اهمیت خاصی برخوردار است. چراکه گیلان ۱۰ درصد بهره برداران حوزه‌ی کشاورزی کشور را دراختیار دارد.
اما صنایع تبدیلی و فرآوری چه هستند؟
صنایع تبدیلی و تکمیلی بخش کشاورزی به صنایعی گفته می‌شود که به فرآوری و عمل آوری محصولات نباتی وحیوانی از جمله زراعی، باغی، شیلاتی، دام و طیور، جنگل و مرتع می‌پردازد. در تعریف فرآوری آمده که این صنایع دربرگیرنده‌ی تغییرات فیزیکی، شیمیایی، ارگانولپتیکی، نگهداری، بسته‌بندی و توزیع هستند که در راستای افزایش ارزش اقتصادی محصولات عمل می‌کنند. حتی می‌توان تعریف دیگری از صنایع تبدیلی ارائه داد: «صنایعی کـه فرآورده‌های کشاورزی و دامی را تبدیل به مواد و کالای نیمـه ساخته و یا آماده‌ی مـصرف می‌سازد» را صنایع تبدیلی مینامند. گسترش صنایع تبدیلی از دو جنبه‌ی ارزش افزودهی ایجاد شده در بخش کشاورزی و رابطه‌ای که با بخش‌های دیگر دارد موجب ایجاد ارزش افزوده در سایربخش‌ها می‌شود. از آنجایی که صنایع تبدیلی از محصولات کشاورزی به عنوان ماده‌ی اولیه استفاده می‌کنند گسترش و توسعه‌ی صنایع مذکور موجب افزایش تولید و یا افزایش استفاده از تولیدات شده و به طورغیرمستقیم ایجاد ارزش افزوده می‌کند.
به اعتقاد بسیاری از کارشناسان، یکی از مؤثرترین اقدامات در راستای جهش تولید بخش کشاورزی، ایجاد اشتغال، افزایش درآمد و ارتقاء سطح زندگی در شهرها و روستاها، گسترش صنایع تبدیلی و تکمیلی کشاورزی است. چراکه، این‌گونه صنایع به سرمایه‌گذاری چندانی نیاز ندارند و می‌توانند سرمایه‌های‌اندک محلی را جذب و با راه‌اندازی واحدهای خرد صنعتی سود سرشاری را برای روستاییان به وجود آورند.
جایگاه صنایع تکمیلی در اقتصاد کشاورزی گیلان کجاست؟ این پرسش را با چند فعال اقتصادی استان و مسؤولین سازمان جهاد کشاورزی و صنایع استان مطرح کردیم.
صنایع تبدیلی شعاری که زیاد داده می‌شود
«شاپور نوروزی لاسکی» کارشناس اقتصادی و مشاور امورصنعتی استان با تأکید به اینکه صنایع تکمیلی جزو صنایع خاص استان قرار می‌گیرند به مرور می‌گوید: شعار ایجاد این صنایع خیلی داده شده اما عملا این صنایع به میزان لازم در گیلان وجود ندارند.
به عنوان مثال می‌توان به سبوس و کاه برنج در گیلان اشاره کرد که در حال هدر رفت است، در حالیکه نیمی ازمحصولاتی که از سبوس برنج تولید می‌شوند بسیار گرانتر از برنج بوده و ارزشش افزودهی بالاتری دارند. در خصوص ابریشم گیلان نیز، این محصول به شهرهایی فروخته می‌شود که اصلا یک درخت توت و نوغان ابریشم در آنها وجود ندارد و این موضوع ناشی از فقدان صنایع مرتبط با ابریشم در استان است.
در گیلان محصول کشاورزی با حجم تولید انبوه نداریم که بعد از تولید بروی زمین و دست کشاورز باقی بماند. مشکل استان در بخش نوسازی و بسته بندی و بازار پسندی محصولات است که باید در این بخش سرمایه گذار ورود کند.
این کارشاس اقتصادی می‌افزاید: راه‌اندازی صنایع تبدیلی و فرآوری و تولید جدید از محصولات دور ریز ایجاد ارزش افزوده می‌کند. هر چند که به صورت موردی و محدود اقداماتی در استان انجام شده ولی عملا شرکت برند سازی که از توانایی پیش خرید محصولات و تکمیل ظرفیت برخوردار باشد نداریم. این درحالیست که صنایع فرآوری می‌توانند خود تولید کننده‌ی مواد اولیه بسیاری از تولیدات دیگر در استان باشند. در کل جایگاه گیلان در تولید محصولات فرآوری شده از حلقه‌های اصلی تولید مناسب نیست و تاکنون نتوانسته محصولات بازار پسند ارایه کند. در بررسی‌های میدانی صورت گرفته از سه حلقه اصلی تولید تنها در خصوص چای موفق‌تر عمل شده است.
نوروزی تأکید دارد: رویکرد جامعه به مصرف کالاهای ارگانیک و غیر شیمیایی تغییر کرده و خیلی علاقمند به استفاده از کالاهای صنعتی نیست. از این رو نهادینه کردن کالاهای تولید شده که دارای پایه نباتی هستند مانند برنج و چای و زیتون و ایجاد صنایع آنها کار سختی برای مسؤولان استان نیست .
کمبود تولیدات کشاورزی و مواد اولیه در حوزه صنایع تبدیلی گیلان
«سعید اخلاقی» رییس اداره‌ی صنایع غیر فلزی سازمان صمت استان نیز به مرور می‌گوید: در سال ۱۳۹۲ بر اساس قانون انتضاع وظایف بخش کشاورزی، تعداد قابل توجهی از صنایع وابسته به کشاورزی به سازمان جهاد کشاوزی انتقال داده شد و وضعیت نسبتا خوبی در ایجاد صنایع مرتبط با برنج داریم. اما در سایر صنایع وابسته به حلقه‌های تولید در استان نظیر صنایع معدنی و صنعت دانه بندی (مصالح ساختمانی ) و صنایع پایین دستی پتروشیمی و مرتبط با تولید مواد اولیه در استان ضعف وجود دارد و دراین زمینه فقیر هستیم. در پتروشیمی اصلا تولید نداریم. چندین سال گیلان در بحث جانمایی ایجاد این صنایع و مسایل زیست محیطی آن دچار مشکل بود که در حال حاضر در لوشان گیلان به عنوان مکان راه‌اندازی صنایع پتروشیمی تعیین شده است.
این مسؤول صنایع استان بیان می‌کند: درحوزه‌ی تولید مواد اولیه‌ی بخش کشاورزی بیشترین صنایع تبدیلی موجود گیلان، صنایع سلولزی هستند که به دنبال مباحث حفاظت از جنگلها و ممنوعیت برداشت و در راستای توسعه زراعت چوب در گیلان و تامین مواد اولیه بیشتر بروی آنها تأکید شده است.
مشکل گیلان در بخش نوسازی و بسته بندی و بازار پسندی محصولات است که در این بخش نیازمند ورود سرمایه گذارهستیم . اما اصول اولیه سرمایه‌گذاری، وجود مواد اولیه کافی است. ایجاد واحد بزرگ صنعتی نیاز به محصول و مواد اولیه قابل توجه دارد که گیلان فاقد این بخش است.
اخلاقی با تأکید به اینکه در حوزه‌ی صنایع تبدیلی مشکلی برای ظرفیت سازی نداریم می‌گوید: برای برنج بعنوان حلقه اول تولید استان صنایع خوبی ایجاد شده اما در برند سازی و صنعت بسته بندی این محصول، سرمایه گذار باید ورود کند. در گیلان برای محصول سبوس برنج یکسری طرح‌هایی ارایه شد که موفقیت آمیز نبود. درحوزه‌ی مدرن سازی چای و فراوری تولیدات جدید کمبود داریم. در زیتون تعداد قابل توجهی واحد روغن کشی و بسته بندی داریم. متأسفانه درحوزه‌ی ابریشم در سالهای گذشته چهارکارخانه بزرگ داشتیم که اکنون از خط تولید خارج شده‌اند و فقط یک کارخانه در لنگرود با ظرفیت پایین فعالیت دارد. یکی هم به تازگی در حال احیاست. درحوز‌ی بادام زمینی نیز دو واحد فرآوری در استان وجود دارد که با توجه به قطب بودن گیلان در تولید این محصول، حجم تولید ناکافی است اما همین دو واحد تاکنون جوابگو بوده است.
این مسؤول صنعتی گیلان کمبود تولید محصولات کشاورزی را عامل دیگری در ایجاد نشدن صنایع تبدیلی و فرآوری وابسته به آنها می‌داند و معتقد است: واقعیت اینست که در گیلان محصول کشاورزی آن چنانی نداریم که بعد از تولید بروی زمین و دست کشاورز باقی بماند. مشکل استان در بخش نوسازی و بسته بندی و بازار پسندی محصولات است که باید در این بخش سرمایه گذار ورود کند. اصول اولیه سرمایه گذاری، وجود مواد اولیه کافی است. در رده سرمایه گذاری صنعتی، ایجاد یک واحد کوچک جذابیتی برای سرمایه گذارندارد. بنابراین ایجاد واحد بزرگ صنعتی نیاز به محصول و مواد اولیه قابل توجه دارد. در واقع مقدار تولیدات کشاورزی استان به‌اندازه‌ای نیست که نیازمند ایجاد صنایع فرآوری، بسته بندی و برندی سازی باشد.
نبود مواد اولیه و بی‌رغبتی سرمایه گذار بخش خصوصی
«محمد آراسته» رییس اداره‌ی طرح و برنامه ریزی سازمان صنعت معدن و تجارت گیلان در گفت و گو با مرور از سیاست وزرات صنایع در راه‌اندازی حلقه‌های تولید در کشور خبر می‌دهد و معتقد است با ایجاد این صنایع کشور از واردات مواد اولیه بی‌نیاز می‌شود. در حال حاضرعمده شرکتهایی که در کشور به تعطیلی کشانده می‌شوند به دلیل نبود مواد اولیه است.
این کارشناس اقتصادی تأکید دارد: تنوع محصولات در گیلان زیاد است اما به دلیل نبود صنایع مرتبط و دانش ایجاد آنها در نهایت مجبور به واردات برخی مواد اولیه‌ی تولید کالاها هستیم. به عنوان مثال در حوزه‌ی برنج و بادام زمینی صنایع محدودی در حلقه‌های بعدی این محصول دراستان داریم که نیازمند ورود سرمایه گذاربخش خصوصی وارایه درخواست مجوز از آنها هستیم. اکنون بیشتر برنج تولیدی استان درسطح بازار، بدون بسته بندی توزیع می‌شود و فقط بخش صادراتی و عرضه در فروشگاه‌های زنجیره‌ای در بسته بندی شکیل هستند.
آراسته با بیان اینکه رتبه صنعتی گیلان در بین ۳۱ استان کشور ۱۲ است اضافه کرد: بیشتر شرکتهای دولتی استان تعطیل یا نیمه تعطیل هستند. درگذشته بسیاری از صنایع دولتی که در زمره حلقه‌های تولید بودند، براساس اصل ۴۴ به بخش خصوصی واگذار شدند و الان با مشکل مواجه هستند. صنایع نساجی از جمله این صنایع هستند.
وی می‌افزاید: عمده‌ی واحدهای صنعتی استان با مشکل دریافت تسهیلات اثرگذاری که منجر به تولید و اشتغالزایی شود مواجه هستند و واحدهای صنعتی انگیزه برای دریافت تسهیلات با نرخ سود ۱۸ درصد ندارند و قادر به رونق کسب و کار نیستند.
این کارشناس و مسؤول صنعت استان تأکید دارد: اخذ مالیات، ارزش افزوده و نبود نقدینگی موجب شده شاخص‌های تولید دراستان بالا باشد و تولید کننده قادر نباشد صادرات کالا داشته باشد. از این رو سرمایه گذارعلاقه‌ای برای ورود به تولید ندارد. در خصوص ایجاد صنایع تبدیلی سایرحلقه‌های تولید، گیلان نیازمند ورود سرمایه گذار است. ما محدودیتی برای صدور مجوز ایجاد این صنایع نداریم مشکل اینست که متقاضی موجود ندارد. دولت هم به دلیل محدودیت‌ها و تحریمها خودش قادر به سرمایه گذاری دراین بخش نیست.
براساس قانون قانون تمرکز وظایف و اختیارات مربوط به بخش کشاورزی در وزارت جهاد کشاورزی مصوب سال ۱۳۹۱، دستورالعمل ضوابط صدور و تمدید جواز تاسیس واحدهای صنایح کوچک تبدیلی و تکمیلی بخش کشاورزی به جهاد کشاورزی واگذار شد. درحال حاضر چه تعداد صنایع تبدیلی در گیلان وجود دارد و میزان صدور پروانه‌های جدید در چه مراحلی قرار دارد؟
کمبود نداریم، مشکل کیفی سازی صنایع است
«قاسم جواد زاده» مدیرصنایع تبدیلی و تکمیلی سازمان جهاد کشاورزی گیلان از بالغ بر ۲ هزار پروانه بهره برداری با ظرفیت اسمی ۲.۳ میلیون تن در بخش کشاورزی، صنایع تبدیلی و غذایی گیلان به مرور می‌گوید: ظرفیت عملی این صنایع ۱.۸میلیون تن است و ۶۵ درصد محصولات کشاورزی استان در چرخه‌ی فراوری قرارمی گیرند که ارزش ریالی این تولیدات ۲۵ هزارمیلیارد تومان است. همچنین پیش از افزایش قیمت ارز، بالغ بر ۲۰ هزار تن از محصولات استان درصنایع تبدیلی به خارج از کشور صادر شد که ارزش ریالی آن بیش از ۷ میلیون دلار برای گیلان بود.
وی می‌افزاید: بخشی از محصولات تولید استان از جمله چای و شلتوک برنج نیازمند فرآوری هستند. درحال حاضر ۷۴۰ مورد صنایع تبدیلی مورد نیاز حلقه‌های اول کشاورزی استان از جمله برنج، چای، زیتون، خوراک دام و لبنیات در استان وجود دارد. درواقع از نظرکمی نسبت به کل کشور در صدور پروانه بهره برداری رتبه‌ی یک و در ظرفیت تولید رتبه‌ی ۴ و در اشتغالزایی این صنایع با ۱۳ هزار نفر رتبه‌ی دوم کشور را داریم. مشکل استان در کیفی سازی صنایع تبدیلی و تکمیلی با محوریت ایجاد ارزش افزوده بیشتر است.
جواد زاده در ادامه‌ی این بخش می‌گوید: ۴۰ درصد کارخانجات چای، ۴۵ درصد برنجکوبیهای گیلان در سالهای اخیر تجهیز و نوسازی شده‌اند که موجب بهبود محصول و کاهش ضایعات در برنج استان (۳۵هزارتن) شده است. اکنون گیلان در حوزه‌ی برند سازی و مدرن سازی برنج و چای نیازمند ورود سرمایه گذار است. در حوزه‌ی شلتوک ۲۳ نوع محصول قابل استحصال است اما تعداد واحدهایی که قادر به تولید این فراورده‌ها دراستان هستند ۴ مورد بیشتر نیست. در کل بیشتر درخواست مجوزها تاکنون در حوزه کارخانه‌های برنجکوبی و تجهیز و مدرن سازی آنها بوده است.
وی به وجود ۱۴۰۰ کد آی سیک مرتبط به صنایع تبدیلی و تکمیلی اشاره می‌کند که طبق قانون می‌بایست این مجوزها برای ایجاد این صنایع صادر شوند. چراکه گیلان نیازمند صدور کدهای آی سیک بیشتر درحوزه‌ی برنج و چای و ابریشم است. همچنین محصولات گیاهان دارویی داریم که از ارزش افزوده بالایی برخوردارند. دراین بخش با وجود صنایع بسته بندی و خشک کردن وعرقیجات از وجود تولیدات دارویی گیاهی محروم هستیم که ارزش افزوده و ارزش ریالی چندین برابری نسبت به عرقیجات دارند.
بخشی از ظرفیت ایجاد صنایع تبدیلی و تکمیلی در حوزه‌ی سردخانه‌ای است. جواد زاده درباره جایگاه گیلان دربرخورداری ازاین صنایع بیان می‌کند: در گیلان ۸۷ سردخانه با ۱۹۰ هزارتن ظرفیت وجود دارد که در سه قطب رشت، تالش و رودسر واقع شده‌اند. ۴۰ درصد ظرفیت این سردخانه‌ها برای محصول کیوی درنظر گرفته شده است. در این بخش وضعیت استان خوب است. سردخانه علاوه بر نگه داری محصولات کشاورزی پایانه ای در ترانزیت میوه در صادرات محسوب می‌شوند و در تنظیم بازار نقش مهمی دارند. در حال حاضر بالغ بر ۱۵ هزار تن از میوه و مرکبات استان به صورت بسته بندی صادر می‌شوند. از اینرو تجار و بنک داران فعال در صادرات میوه باید به دنبال دریافت مجوزهای ایجاد سردخانه و بسته بندی باشند.
مدیر صنایع تبدیلی جهاد کشاورزی گیلان در خصوص پراکنش و گستردگی این صنایع در استان نیز می‌گوید: بنیه کشاورزی در گیلان به صورت سنتی پیش می‌رود و این استان از ۷۰ نوع محصول تولیدی کشور، تولید کننده‌ی ۲۰ محصول است که موجب شده صنایع تبدیلی خاصی درگیلان مستقر باشند. این صنایع بسته به نوع محصول تولیدی تقریبا درهمه‌ی مناطق استان مستقرهستند. صنایع برنجکوبی و لبنی در کل استان، چای در شرق و تعدادی در فومن و شفت، زیتون در رودبار و خوراک دام و طیور در کل استان و بادام در آستانه اشرفیه.
وی با اشاره به صدور مجوز ۱۵۰ واحد صنایع تبدیلی وغذایی با ظرفیت حدود ۳۰۰ هزارتن فرآوری در استان به ظرفیتهای خالی و راکد در این بخش اشاره می‌کند و می‌گوید: تورم و مشکلات نقدینگی، هزینه های سرمایه گذاری در صنایع تبدیلی را در این سالها افزایش داده و این درحالیست که علیرغم ظرفیت خالی ، ضمانتهای خوبی برای سرمایه گذاری دراین بخش پیش بینی نشده است.
وی چالش‌های مالیاتی در ایجاد این صنایع را ازجمله مشکلات راه‌اندازی آنها بیان می‌کند و می گوید: سازمان مالیاتی برای برخی از محصولات کشاورزی معافیت خوبی درنظر گرفته ولی برخی ازتولیدات صنایع تبدیلی درحوزه‌ی کشاورزی که ارزش افزوده بالایی دارند از این مالیات معاف نیستند. لذا سرمایه گذارعلاقه مند به ایجاد صنایع بسته بندی و برندیک قادر نیست به راحتی دراین بخش ورود کند. حمایت های‌اندک تامین اجتماعی و نبود خط ویژه‌ی خاص برای ارایه تسهیلات به صنایع تبدیلی کار را برای دریافت تسهیلات توسط سرمایه گذاران سخت کرده است.