در سال های اخیر یکی از بحران های خزنده زیست محیطی گیلان که وارد تاروپود حیات اجتماعی ـ اقتصادی این استان شده رویش غافلگیرانه گیاه سنبل آبی است.
سنبل آبی اکنون در بیش از ۶۵ درصد از وسعت تالاب انزلی فراگیر شده و به نظر می‌رسد یکی از عوامل خشکی تالاب در منطقه آبکنار محسوب شود؛ پس از گذشت ۶ سال از اولین مقابله با این گیاه، هم اکنون گونه گیاهی سنبل آبی کم و بیش در اغلب آب‌های شیرین استان گسترش یافته و به کل مناطق شمالی کشور نفوذ کرده است.
گسترش گیاه سنبل آبی در حالی است که در تالاب انزلی از حدود ۳۱۹ هکتار در سال ۹۴ به ۸۰۰ هکتار در سال ۹۹ و امسال به ۱۳هزار هکتار رسیده است.
گزارش‌های غیررسمی حاکی از این است که حدود ۶۰ هزار هکتار آب شیرین گیلان به این گیاه آلوده شده است، اما متاسفانه تاکنون آمار جامع و کاملی از گسترش سنبل آبی در ایران و خسارت ناشی از آن، ثبت نشده است.
بنا به اثرات متعددی که این گیاه در یک اقلیم دارد لذا چالش‌های متنوعی را نیز برای ساکنان آن منطقه ایجاد می‌کند که برای ارزیابی خسارت سالیانه بصورت متوسط ارزش‌های اکولوژیکی و آبی محل حضور نیز اهمیت دارد و تنوع نقاط حضور در استان نیاز به ارزیابی‌های کامل و جامع در این مورد را ضروری می‌نماید. اما بنابه گفته کارشناسان استان، تنها در اکوسیستم تالاب انزلی با روند رشد سنبل آبی در رتبه دوم علف‌های هرز با ریسک بالا در کنار علف هرز آمبریزیا در رتبه اول قرار می‌گیرد و با یک برآورد تقریبی و براساس عوامل محدود قابل بررسی، سالیانه حدود ۱.۷ میلیارد دلار هزینه ایجاد می‌کند و این بدون احتساب خسارت در کسب و کار، تنوع زیستی، ایجاد مرگ زودرس در تالاب‌ها و نیز اتلاف منابع آبی منطقه است.
رویش بی سروصدای سنبل آبی در گیلان، بیشتر در تالاب‌ها، آب‌بندان‌ها و آبگیرهای ۱۵ شهرستان با تنوع آستارا تا جلگه صومعه‌سرا گزارش شده است و تنها در دو شهرستان های رودبار و سیاهکل تاکنون گزارشی به ثبت نرسیده است.
در یک پژوهش اقتصادی آمده است که این گیاه برای نخستین بار، به عنوان گیاه زینتی وارد ایران شد و در شهرهای تهران، کرج و زنجان خصوصا در برخی گلخانه ها پرورش داده می شد. براساس این پژوهش، پیشینه رویش این گیاه مربوط به ابتدای دهه ۷۰ در ایران ثبت شده است.
با این حال، مدت‌ها این گیاه در بازارهای تهران، کرج، مشهد، زنجان، قزوین و تبریز برای فروش گزارش شده و از سال ۱۳۹۵ گزارش‌هایی از تولید گلخانه‌ای آن در شهرهای تهران، کرج، رشت، بابل، زنجان و رضوان شهر به ثبت رسیده است.
پیش از این، در یک پژوهش اقتصادی آمده است که این گیاه برای نخستین بار، به عنوان گیاه زینتی وارد ایران شد و در شهرهای تهران، کرج و زنجان خصوصا در برخی گلخانه ها پرورش داده می شد. براساس این پژوهش، پیشینه رویش این گیاه مربوط به ابتدای دهه ۷۰ در ایران ثبت شده است. (مقاله ابوالقاسم روحی برگرفته از گزارش سازمان جهاد کشاورزی مازندران _ سال ۱۳۹۶)
اولین گزارش سنبل آبی در سال ۱۳۹۰ از سوی یکی از اعضای هیات مدیره موسسه سبزکاران مشاهده و مورد تحقیق قرار گرفت، متاسفانه این پدیده نامیمون، در آن زمان نیز از سوی مراجع رسمی نیز جدی گرفته نشد. با اینهمه، این تحقیق و کندوکاو پیگیرانه این فعال محیط زیست با جدیت دنبال شد.
گوهر یوسف‌زاده می‌گوید «با مراجعه به چند استاد گیاه‌شناسی دانشگاه گیلان و مرکز تحقیقات برنج، سنبل آبی گونه‌ی (syn: Eichhorniaazurea (Sw.) KunthEichhorniacrassipes (Mart.) Solms) (water hyacinth) شناخته شد، او مدعی است از آن هنگام تا سال ۱۳۹۴ بیش از ۲۰ نامه به ادارات کل حفاظت محیطزیست گیلان، سازمان حفظ نباتات، سازمان حفاظت محیط زیست کشور، وزارت کشور، ستاد بحران استانداری و … ارسال شده، اما بی پاسخ مانده است.
گزارش‌های غیررسمی حاکی از این است که حدود ۶۰ هزار هکتار آب شیرین گیلان به این گیاه آلوده شده است، اما متاسفانه تاکنون آمار جامع و کاملی از گسترش سنبل آبی در ایران و خسارت ناشی از آن، ثبت نشده است.
پیش‌بینی بحران؛ بررسی‌های کارشناسان سبزکاران و پیگیری‌های مرور نشان می‌دهد که این گیاه بعنوان گیاه زینتی از نمایشگاه گل چلسی دزدیده و به صورت غیرقانونی وارد ایران شد، این در حالی است که خرید و فروش این گیاه بیش از نیم قرن است که در اکثر نقاط جهان ممنوع شده است.
پیدایش سنبل آبی در جهان
این گیاه برای اولین بار در سال ۱۸۸۴ میلادی در شهر نیواورلئان، ایالت لوئیزیانای آمریکا در نمایشگاه جهانی گل و گیاه به مناسبت صدمین سالگرد جهانی پنبه، مورد توجه قرار گرفت و اکنون پس از گذشت ۱۴۰ سال در ۷۵ کشور دنیا مشاهده می‌شود.
اتحادیه جهانی حفاظت از طبیعت (IUCN) در سال ۱۳۹۰ اعلام کرده که سنبل آبی یکی از ۱۰ علف هرز مهاجم خطرناک جهان است و به گفته انجمن علف‌های هرز آبزی مهم‌ترین و پرهزینه‌ترین علف هرز آبی دنیا محسوب می شود. چه آنکه، تمام مشکلات قابل تصور در کشاورزی را توامان ایجاد می‌کند.
همچنین در همین سال، برنامه محیطزیست ملل متحد به کشورهای عضو هشدار داد که سنبل آبی مهم‌ترین گیاه مهاجم آبزی جهان است که هر روز یک نقطه از جهان را آلوده می‌کند و اقدام فوری برای مقابله با آن ضروری است. زیرا که مدل‌های تغییرات آب‌و‌هوایی سبب گسترش به مناطقی شده است که پیش از این حضور نداشته است.
رویش بی سروصدای سنبل آبی در گیلان، بیشتر در تالاب‌ها، آب‌بندان‌ها و آبگیرهای ۱۵ شهرستان با تنوع آستارا تا جلگه صومعه‌سرا گزارش شده است و تنها در دو شهرستان های رودبار و سیاهکل تاکنون گزارشی به ثبت نرسیده است.
۱۲ سال پس از معرفی، سنبل آبی در رودخانه فلوریدا طغیان کرد، ایجاد محدودیت در زیست‌گاه‌های آبی امریکا به‌قدری شدید بود که سیاسیون و کنگره برای حل مشکل مجبور به تصویب برخی قوانین شدند و در سال ۱۸۹۸ میلادی کنگره آمریکا لایحه حراست و حفاظت از رودخانه‌ها و لنگرگاه‌ها را تصویب و بودجه تخصیص یافت و این نقطه شروع کمک بخش دولتی به مدیریت گیاهان هرز آبزی در تاریخ بشر است.
در سال ۱۹۰۱ میلادی قانون نابودی کامل علف هرز سنبل آبی به هر وسیله ممکن از سوی کنگره امریکا مصوب شد و از آن پس، شناورهای مخصوص جمع‌آوری در دستور کار قرار گرفت. حدود نیم قرن پس از آغاز مبارزه با سنبل آبی، کنگره الحاقیه‌ای را به مصوبه پیشین اضافه کرد که سرآغاز رویدادی جدید در جهان شد، الحاقیه ۱۹۵۸ میلادی ریشه‌کنی سنبل آبی در تمام مسیر‌های ناوبری را اولین بار در جهان به بخش خدمات و تحقیقات غیر‌نظامی ارتش امریکا واگذار نمود.
چرا سنبل آبی خطرناک است؟
_ چون به روش‌های متنوعی (ساقه‌های هوایی، استولون و بذر) تکثیر می‌شود،
_ ۱۳ برابر آب‌های آزاد آب تبخیر می‌کند،
_ در شرایط آب و هوایی گیلان هر ۱۰ تا ۱۲ روز دو برابر می‌شود،
_ هر گیاه حدود ۳۰۰۰ بذر تولید می‌کند که این بذرها می‌توانند تا مساعد شدن شرایط ۳۰ سال منتظر بمانند،
_ ۵۰۰-۴۰۰ تن زیست‌توده در هکتار (ده‌ها یاصدها برابر گیاهان زراعی) تولید می‌کند.
_ در سال ۱۳۸۴ سنبل آبی به تنهایی در افریقا ۱۰۰ میلیون دلار خسارت ایجاد کرده است.
سنبل آبی توسط کشتی کارگران آفریقایی از آمریکا به قاره سیاه رفت و به دلیل اقلیم مناسب‌تر و نبود دشمنان طبیعی طغیان کرد، گسترش سریع این علف هرز سبب ممانعت از حرکت کشتی‌ها شد، حرکت علف‌هرز شناور در اثر سیل و خسارت به الکترو‌پمپ‌های پمپاژ و کشتی‌ها داشت.
در حوضه رودخانه ووری در کامرون، کل نهرهای آب توسط علف‌های هرز غیرقابل عبور شد که منجر به توقف کامل تمام فعالیت‌های اجتماعی-اقتصادی و در نتیجه مهاجرت و آوارگی ۹۰۰هزار نفر روستایی در کامرون که از راه ماهیگیری امرار معاش می‌کردند.
در هند و بنگال با جریان آب وارد شالیزارها شده و به مزارع برنج آسیب جدی رساند، در فصل برداشت و بارش، ورود علف هرز به شالیزارها افزایش یافته و بدلیل توده وزنی بالا خسارت بیش‌تری را سبب می‌شود، بطوری که در سال ۱۳۹۰ به نام ترور بنگال معروف می‌شود.
سنبل آبی با هدر دادن آب و ایجاد محدودیت در فعالیت‌های کشاورزی و ماهیگیری، به‌تدریج و بطور تاریخی گرایش به گروه‌های تروریستی را برای حداقل آب و غذا در افریقا موجب شده و جامعه‌شناسان یکی از ده ریشه اصلی تروریسم و فقر در آفریقا را سنبل آبی می‌دانند.
نگرانی و مخاطرات گسترش سنبل آبی
تجارب موجود نشان می‌دهد که گیاه سازگاری خوبی به اکوسیستم گیلان دارد و سرما محدودیت جدی برای آن ایجاد نمی‌کند. اتلاف آب، افزایش هزینه لایروبی، کاهش کارایی انتقال آب به‌ویژه در آبیاری‌های تناوبی که حجم زیادی از آب در زمان کوتاه‌تری نیاز به انتقال دارد، شدت نگرانی‌ها را افزایش می‌دهد.
نگرانی‌های بیشتر از گسترش آن به پشت سد سپیدرود و سد شهر بیجار یا هر نوع منابع آبی متمرکز شرب، انتقال به مناطق گرم‌سیر کشور مانند خوزستان و بوشهر است که به دلیل تابش بیشتر و دمای بالاتر، مستعد‌تر برای تهاجم سنبل آبی هستند. این خطر آن‌قدر شدت دارد که در سال ۱۳۹۷ با مشاهده لکه‌ای از سنبل آبی در رودخانه فرات و حرکت آن به سمت هورالهویزه، با پیگیری مدیرکل وقت پدافندغیرعامل گیلان، همتای خوزستانی او وارد عمل شد و در داخل عراق سنبل آبی جمع‌آوری شد تا به هورالعظیم نرسد.
استقرار سنبل‌آبی در تالاب انزلی سبب نابودی اقتصاد منطقه (ماهیگیری، توریست، مهاجرت پرنده و …) و مرگ تالاب و سرانجام مهاجرت مردم حاشیه تالاب به بندرانزلی و رشت و حاشیه‌نشینی و … می‌شود.
راهکار چیست
سازمان خوار و بار و کشاورزی ملل متحد (FAO) در سال ۱۳۸۳ توصیه نامه‌ای را برای مقابله با این گیاه منتشر کرده است؛ برای مقابله با سنبل آبی می‌بایست مدیریت یکپارچه‌ای (اجرای به موقع و تکنیک‌های ترکیبی) داشته باشیم و برنامه پایش مدون ضروری است، برنامه جامع آگاهی‌رسانی، آموزش و مشارکت باید از مرحله شروع وجود داشته باشد.
قوانین مصوبه کشورهای فیجی، استرالیا، افریقا و … بیش از ۷۰ سال قدمت دارد و تولید، تکثیر و پرورش سنبل آبی مشابه مواد مخدر و کشت خشخاش ممنوع اعلام شده که می‌توان از آن‌ها الگو گرفت؛ برای این مساله لازم است که بالاترین سطح سیاسی و اداری دولتی اهمیت قضیه را بپذیرند.
برنامه باید به وضوح، نقش هر بخش دولتی و بخش عمومی _ خصوصی (بهره‌برداران، شورای شهر و روستا و مردمان بومی) را در مبارزه با سنبل آبی تعیین کند، یک برنامه جامع توسط گروهی از دست اندرکاران در سال ۱۳۹۷ نگارش شد که مصوبه اولیه را در استانداری گیلان دریافت کرد، اما با تغییر مدیرکل پدافند و … این مصوبه بلاتکلیف ماند.
به نظر نگارنده با توجه به منابعی که هر ساله برای مبارزه با این گیاه وارد استان می‌شود و عدم تصویب طرح جامع مقابله با سنبل آبی، بهترین راه خرید تضمینی کیلویی سنبل آبی مانند خرید موش از مردم از سوی شهرداری تهران است، حتی اگر کیلویی ۱۰۰ تومان خریداری شود با بودجه شنیده شده مصوبه ۱۴۰۲که البته بسیار ناچیز و حدود ۱۰۰ میلیارد تومان است، حدود ۱۰۰۰ تن و با تقریب حدود ۴۷ هکتار در مدت کوتاهی پاکسازی می‌شود، آن وقت دولت نیاز نیست که نگران جمع‌آوری باشد بلکه بر برنامه امحا متمرکز خواهد شد و این آغاز حل بحران است، چون دفع هزاران تن گیاهی که نباید توسط دام خورده شود نیز خود محل مسئله و بحران است.
