گیلان در محاصره ریزگردها

ریزگردها و گرد و غبار چند سالی است که در گیلان با آن پوشش گیاهی حیرت‌انگیز، طبیعت مرطوب و جنگل‌های هیرکانی که در خود جای داده است هم مشاهده می‌شود. اگرچه هنوز دیدگاه دولتی معتقد است؛ ریزگرد از مخاطرات گیلان نیست، اما پژوهشگران معتقدند؛ گیلان و جنگل‌های هیرکانی همین حالا هم در محاصره ریزگرد و گرد و غبار هستند و اگر از هم‌اکنون فکری برای مهار این پدیده نشود، چالش بعدی استان قد علم خواهد کرد.

 

ورود گردوخاک به آسمان بخش‌هایی از گیلان و رشت. توده غبار، هوای گیلان را هم آلوده کرد. پای آلودگی هوا به شمال هم رسید. استان‌های ساحلی خزر در محاصره ریزگرد‌ها. این تنها چند نمونه از جملات و کلید واژه‌هایی است که با گسترده‌تر شدن محدوده نفوز پدیده گرد و غبار یا ریزگرد از استانی شمالی ایران یعنی گیلان شنیده می‌شود.

 

پدیده گرد و غبار و نفوذ ریزگرد‌ها چند سالی است، به موضوعی غالب در اغلب استان‌های مرکزی و جنوبی ایران بدل شده است. و حالا در مورد مشاهده این پدیده و تبعات مخرب آن در اکوسیستم استان‌های حاشیه خزر نیز بحث و جدل‌هایی شکل گرفته که تأمل برنگیز است.

 

آیا گیلان هم دچار بحران ریزگردها خواهد شد؟

دکتر«علی علیزاده علی آبادی» رییس و عضو هیأت علمی موسسه تحقیقات جنگل‌ها و مراتع کشور، در این باره به مرور می‌گوید: در این موسسه بخشی تحت عنوان تحقیقات بیابان ایجاد شده که در مورد مباحث مرتبط با ریزگردها تحقیقات علمی انجام می‌دهد. در حوزه ریزگردها قبل اینکه به مباحث علمی‌تر بپردازیم باید بدانیم که در اینجا با دو پدیده مواجه هستیم. یکی گردو غبار و شن و ماسه که جابجا می‌شود. مانند بسیاری از طوفان‌هایی که در سیستان و بلوچستان به وقوع می‌پیوندد. و دیگری ذرات بسیار ریز خاک که به اشکال مختلف از سطح زمین بلند و در هوا پخش می‌شوند. به این ذرات که با یک نسیم جا به جا می‌شوند؛ ریزگرد یا گرد و غبار گفته می‌شود.

 

علیزاده علی‌آبادی اضافه کرد: پراکنده شدن ریزگردها در محیط، مباحث بهداشت و انسانی را در پی دارد. تاثیرات این پدیده در حوزه گیاهی هم قابل توجه است. اخیرا مطالعاتی توسط موسسه تحقیقات جنگل‌ها و مراتع کشور در حوزه زاگرس انجام شده تا بدین وسیله تاثیر گرد و غبار بر روی درختان بلوط جنگلی غرب کشور بررسی شود تا مشخص گردد که این ذرات چه تاثیراتی بر روی آنها دارد.

 

رییس و عضو هیأت علمی موسسه تحقیقات جنگل‌ها و مراتع کشور: گرد و غبار به غیر از سایر نقاط ایران که مستعد هستند، در محدوده استان‌های شمالی مانند گیلان، جنگل‌های هیرکانی، درختان، بوته‌ها و سایر رستنی‌ها هم اثرات سوء را بر جای می‌گذارد.

 

وی ادامه داد: بدون شک گرد و غبار در محدوده استان‌های شمالی مانند گیلان، جنگل‌های هیرکانی، درختان، بوته‌ها و سایر رستنی‌ها هم اثرات سوء را بر جای می‌گذارد. چند سال پیش ریزگردهای که در خوزستان بر روی سیم‌های برق نشسته بود؛ باعث قطعی برق شد و بحرانی بزرگ را ایجاد کرد. تا جایی که برخی وزاء دولت وقت به منطقه سفر کردند تا راه چاره‌ای برای مشکل به وجود آمده پیدا کنند.

 

رییس و عضو هیأت علمی موسسه تحقیقات جنگل‌ها و مراتع کشور افزود: موسسه ما کانون‌های تولیدکننده ریزگردها را در خوزستان و سایر نقاط کشور تهیه کرد و راهکارهایی برای تثبیت این ریزگردها پیشنهاد داد. روش‌های بیولوژیک یعنی کاشت بوته و درخت در نقاط مختلف، به عنوان مهم‌ترین گزینه برای عبور از بحران گرد و خاک و ریزگرد مطرح است و موسسه تحقیقات جنگل‌ها و مراتع کشور بابت مشارکت در این قضیه تجربیات بسیار ارزشمندی هم در خوزستان به دست آورده است.

 

علیزاده علی‌آبادی می‌گوید: بعد از خشک شدن هامون در سیستان، علاوه بر جابجایی ماسه بادی جابجایی ریزگردها را هم شاهد هستیم که حجم آن شدیدا گسترده است. در نقاطی دیگر مانند قم و استان مرکزی دشت‌های زیادی وجود دارند که کانون تولید ریزگرد محسوب می‌شوند. مانند دشت میقان یا اطراف دریاچه قم. یا در دشت قزوین.

 

وی تصریح کرد: موسسه تحقیقات جنگل‌ها و مراتع کشور در نقاط مختلف کشور، طرح‌های مطالعاتی و تحقیقاتی متعددی در دست دارد و سعی می‌کند روش‌هایی که باعث تثبیت ریزگردها و گرد و خاک می‌شوند مورد بررسی قرار دهد.

 

رییس و عضو هیأت علمی موسسه تحقیقات جنگل‌ها و مراتع کشور همچنین اضافه کرد: گیلان یکی از استان‌هایی است که در زمینه ریزگردها و گرد و غبار آسیب کمی دیده است. هر چند که با توجه به روند گسترش این پدیده و برای جلوگیری از وضعیتی که هم‌اکنون در بسیاری از نقاط کشور پدیدار شده باید راهکارهای پیشگیری از همین حالا در دستور کار قرار گیرد.

 

بروز مشکلات تنفسی، کاهش میدان دید و آلودگی‌های جوی از مهم‌ترین پیامد‌های نفوذ این ذرات معلق در هوا هستند. کارشناسان بر این باور هستند که برخلاف تصور، رخداد گرد و غبار و ریزگرد، سال‌های متمادی است که در استان‌های حاشیه دریای خزر یعنی گلستان، مازندران و گیلان نفوذ کرده، اما چند سالی است که این مخاطره جوی، شدیدتر و مشکل‌آفرین‌تر از هر زمان دیگری ظاهر شده است.

 

جنگل‌های هیرکانی در معرض نفوذ گرد و غبار صحرای ترکمنستان

«محمد خسروشاهی» استاد تمام بخش تحقیقات بیابان، موسسه تحقیقات جنگل‌ها و مراتع کشور در این باره به مرور گفت: گیلان و استان‌های شمالی منشأ گرد و غبار ندارند. البته گاهی اوقات این استان‌ها از گرد و غبارهای تقریبا خارج از مرزهای ایران تحت تاثیر قرار می‌گیرند. نظیر اتفاقی که در سال 84  به وقوع پیوست.

 

خسروشاهی، استاد تمام بخش تحقیقات بیابان، موسسه تحقیقات جنگل‌ها و مراتع کشور معتقد است: این پدیده هم بر پوشش گیاهی جنگل‌های زاگرس و هم بر جنگل‌های هیرکانی تاثیر منفی می‌گذارد البته میزان تحت تاثیر قرار گرفتن گونه‌های گیاهی هر یک از این جنگل‌ها با توجه به نوع گیاهان و اقلیم آن‌ها متفاوت است.

 

محمد خسروشاهی افزود: بیشتر جنگل‌هایی که تحت تأثیر ریزگرد قرار می‌گیرند، جنگل‌های بلوط زاگرس هستند که برگ‌های کرکی دارند. ریزگرد برای فتوسنتز این درختان مشکل ایجاد می‌کند و این پدیده از این حیث چندان در استان‌های شمالی نظیر گیلان تاثیر نخواهد داشت.

 

به گفته این پژوهشگر؛ جنگل‌های هیرکانی به خاطر نفوذ گرد و غبارهایی که از سمت ترکمنستان وارد می‌شوند تحت تاثیر قرار می‌گیرند و علاوه بر آن از گرد و غبارهای سراسری که از غرب و جنوب غرب کشور وارد می‌شود نیز تأثیر می‌پذیرد. بنابراین با توجه به ابعادی که این قضیه دارد لازم است مراودات و تعاملا بین‌المللی بیشتری شکل بگیرد و تحقیقات مشترک علمی با همسایه‌های شمالی انجام شود.

وی اضافه کرد: این پدیده هم بر پوشش گیاهی جنگل‌های زاگرس و هم بر جنگل‌های هیرکانی تاثیر منفی می‌گذارد البته میزان تحت تاثیر قرار گرفتن گونه‌های گیاهی هر یک از این جنگل‌ها با توجه به نوع گیاهان و اقلیم آن‌ها متفاوت است.

 

تعامل و دیپلماسی تنها راه چاره

شمار زیادی از کارشناسان حوزه محیط‌زیست هشدار داده‌اند که ورود گرد و غبار به شمال کشور می‌تواند آسیب زیادی به جنگل‌های این منطقه وارد کند و چه بسا به دلیل ناسازگار بودن آن با جنگل‌های هیرکانی آسیب‌های شدیدتری را برای این منطقه به همراه داشته باشد.

 

واکاوی منشاء داخلی یا خارجی پدیده ریزگردها در استان مازندران و گیلان با وجود رطوبت و وجود جنگل‌های حیرت‌انگیز و سربه فلک کشیده هیرکانی و گره‌گشایی این توده تازه شکل گرفته بدخیم، نیازمند بررسی‌های دقیق علمی و کارشناسی است.

 

در واقع باید گفت؛ گردوغبار 9 کانون خارجی هزاران کیلومتر را درمی‌نوردند و برخی‌ از آنها بدون هیچ مانعی روی سرسبزترین مناطق کشور، یعنی جنگل‌های هیرکانی گیلان فرود می‌آیند. به این کانون‌های خارجی، بستر خشک‌شده سد سفیدرود را نیز اضافه کنید که این روزها به‌دلیل عدم‌مدیریت صحیح منابع آبی، خشکسالی و پدیده تغییرات اقلیمی کمتر از همیشه آب دارد.

 

براساس تحقیقات تیمی از متخصصان هواشناسی، جنگل‌های هیرکانی به‌شدت تحت‌تأثیر منابع جدید خارجی تولید گرد و غبار هستند. متخصصان حوزه آب و هواشناسی معتقدند: موقعیت گیلان و شرایط اکولوژیک این استان به‌گونه‌ای است که تصور می‌شود منابع گردوغبار به این استان نمی‌رسد. اما باید گفت رفتار پدیده گردوغبار به گونه‌ای است که می‌تواند هزاران کیلومتر را طی کند و ریزدانه‌ترین بخشش را در دورافتاده‌ترین نقاط نسبت به مبدأ پراکنده کند.

 

طبق مطالعات انجام شده توسط متخصصان، دانه‌های درشت گردوغبار در خوزستان، کرمانشاه و ایلام می‌نشینند و ذرات کمتر از 2.5 میکرون که آثار زیست‌محیطی و سلامت مخرب‌تری دارند خود را به گیلان می‌رسانند. از آن سو دره سفیدرود غبارهای مسیر غرب و جنوب غرب را به سمت رشت، نخستین شهر انتهای دره هدایت می‌کند.

 

جنگل‌های هیرکانی، تاب‌آوری زیادی در برابر پدیده گرد و خاک ندارند

«سمانه نگاه»، پژوهشگر و کارشناس هواشناسی، در این خصوص به مرور می‌گوید: قبل از هر چیز باید به تفاوت بین ریزگرد و گرد و غبار توجه کنیم. ریزگرد مفهومی کلی دارد و شامل تمامی ذرات جامدی است که می‌تواند داخل جو به شکل معلق وجود داشته باشد. مانند ذرات خاک، شن،  نمک، دود. اما منشا گرد و خاک یا گرد و غبار کاملا مشخص است.

 

به گفته وی با توجه به اهمیت بالای پدیده گرد و غبار و تاثیرات مخرب آن بر زندگی انسان، بخش پايش گردوخاك در مركز ملي پايش خشكسالي كشور داير شده و موضوع گرد و خاک را به عنوان یکی از مخاطره‌های بغرنج سال‌های اخیر که به ایران وارد شده و مشکلات زیست محیطی متعددی را ایجاد کرده است مورد برررسی قرار می‌دهد.

 

سمانه نگاه در پاسخ به این پرسش که آیا گرد و خاک می‌تواند برای شرایط اکولوژیک گیلان تهدید باشد؟ توضیح داد: گیلان با میانگین بارش 1000 میلیمتر پربارش ترین استان کشور محسوب می‌شود. حتی مناطقی در گیلان وجود دارند که در طی سال نزدیک به 1800 تا 2000 میلیمتر بارندگی را تجربه می‌کنند. علاوه بر اینها گیلان در کنار یک منبع رطوبت عظیم به نام دریای کاسپین قرار دارد و موقعیت جغرافیایی و همجواری با رشته کوه‌های البرز باعث شده این استان در طول سال به کرات تحت تاثیر سامانه‌های بارشی عبوری از منطقه قرار بگیرد.

 

سمانه نگاه، پژوهشگر و کارشناس هواشناسی: ما در استانی زندگی می‌کنیم که از نظر شرایط اقلیمی، جغرافیایی و شرایط زیست بومی تاب‌آوری و سازگاری مناسبی با چنین مخاطراتی را ندارد. بنابراین در میان مدت و در درازمدت بخش‌های متعددی از جمله زیرساخت‌ها و کشاورزی گیلان می‌تواند تحت تاثیر اثرات بد این پدیده قرار بگیرد.

 

این پژوهشگر حوزه هواشناسی ادامه داد: آب و هوای معتدل و مرطوب شاخصه اصلی آب و هوای گیلان است اما این آب و هوا برای ما منظری بسیار خاص ایجاد کرده به طوری که پوششی از جنگل‌های هیرکانی، مناطق جلگه‌ای و دامنه ای را در این استان شاهد هستیم. در واقع در دنیا ما جزو معدود مناطقی هستیم که هنوز جنگل‌های هیرکانی را داریم. این جنگل‌ها و این نوع پوشش گیاهی آن، تاب‌آوری زیادی در برابر پدیده گرد و خاک ندارند.

 

سمانه نگاه اضافه کرد: مناطق کویری ایران مانند یزد یا جنگل‌های زاگرس تاب‌آوری بیشتری نسبت به پدیده‌هایی مانند گرد و غبار یا ریزگرد دارند. سازگاری با پدیده‌های اینچنینی در این مناطق ایران به چشم می‌خورد. اما این موضوع را در گیلان شاهد نیستیم.

 

پوشش گیاهی و محصولات کشاورزی گیلان هم در معرض خطرند

این پژوهشگر معتقد است؛ باید توجه داشت که در کنار پوشش هیرکانی، حتی محصولاتی که در این گیلان کاشت می‌شوند مثل برنج، زیتون، چای و سایر محصولات کشاورزی، هم جزو منابعی نیستند که تاب‌آوری زیادی در برابر پدیده گرد و خاک داشته باشند. بنابراین طبیعتا اگر این پدیده در گیلان تداوم داشته باشد در میان مدت و دراز مدت می‌تواند تبعات بسیار عمیقی و نامناسبی بر روی محصولات استان و پوشش گیاهی آن داشته باشد.

 

وی در مورد کانون‌های داخلی و خارجی گرد و غبار که وارد شمال ایران و گیلان می‌شوند تصریح کرد: در این مورد لازم است دید جامع‌تری نسبت به گیلان داشته باشیم. اگر بخواهیم قدری از گیلان فاصله بگیریم و در یک نقشه جغرافیایی با دیدی وسیع به کل منطقه نگاه کنیم در اطراف بیابان‌های زیادی را مشاهده می‌کنیم که با توجه به بحث گرمایش جهانی و کاهش بارش‌ها در آسیای میانه، ترکمنستان، جنوب روسیه و آذربایجان به عنوان منابع گرد و خاک شناسایی شده‌اند. در سال‌های اخیر این کانون‌ها چندین مرتبه به سمت منطقه ما گسیل گرد و خاک و ریزگرد داشتند و حتی در بسیاری مواقع دید افقی کاهش پیدا کرد و حتی ماندگاری آن هم تقریبا زیادی بود. یعنی به طور میانگین از ۱ روز تا چند روز.

 

سمانه نگاه اضافه کرد: گرد و خاکی که منشا آسیای میانه دارند و از صحراهای ترکمنستان و جنوب روسیه و بخش‌هایی از آذربایجان به منطقه ما می‌رسند، هیچ مانع و حائلی در مسیر آنها وجود ندارد. بنابراین خیلی راحت از پهنه دریای کاسپین عبور می‌کنند و به منطقه ما می‌رسند. در واقع ما در استانی زندگی می‌کنیم که از نظر شرایط اقلیمی، جغرافیایی و شرایط زیست بومی تاب‌آوری و سازگاری مناسبی با چنین مخاطراتی را ندارد. بنابراین در میان مدت و در درازمدت بخش‌های متعددی از جمله زیرساخت‌ها و کشاورزی گیلان می‌تواند تحت تاثیر اثرات بد این پدیده قرار بگیرد.

 

وی عنوان کرد: علاوه بر این‌ها ما تحت تاثیر گرد و خاکی هستیم که منشاء آن خاورمیانه یعنی کشورهای عربستان، مناطق خشک عراق و سوریه است. این گرد و خاک ابتدا استان‌های غربی کشور را تحت تاثیر قرار می‌دهد. سپس با جریان‌های جوی هزاران کیلومتر دورتر از منطقه منشا، دیده می‌شوند. البته این پدیده تنها مختص ما نیست و حتی بخش‌های وسیعی از جنوب اروپا هم درگیر گرد و خاکی قرار می‌گیرد که از صحرای آفریقا بلند می‌شود.

 

به گفته این کارشناس حوزه هواشناسی؛ یکی دیگر از مشکلاتی که این گرد و خاک‌ها برای استان‌هایی مانند گیلان دارد این است که به دلیل طی مسیر طولانی، ذرات درشت در مسیر فرونشست پیدا می‌کنند و ذرات بسیار ریز که نفوذپذیری بیشتری بر ریه انسان دارند وارد مناطق آن می‌شود. بنابراین از این منظر هم ما شدیدا تحت تاثیر هستیم.

 

چه باید کرد؟!

همزمان با هجوم ریزگردها و تیره و تار شدن آسمان به جهت نفوذ ذرات ریز گرد و غبار در مناطق مختلف ایران حتی در شمالی‌ترین نقطه آن یعنی گیلان، آن چیزی که در برخی فصول سال به خصوص در فصل گرما، مردم گیلان، با استفاده از ظرفیت فضای مجازی آن را دست به دست می‌کنند آن است که سرمنشاء این ریزگردها چیست!؟ و برای نجات آن قبل از اینکه زندگی مردم را به کل مختل کند چه باید کرد!؟

 

بر این اساس برخی شهروندان باور دارند تا این پدیده شوم بدخیم نشده و همانند شهرهای بزرگ و صنعتی کار به تعطیلی مدارس و ادارات گیلان و همچنین واحدهای تولیدی استان نکشیده باید چاره‌اندیشی شود. زیرا گیلان در کنار بحران فاضلاب، پسماند و تخریب محیط‌زیست دیگر توانی برای تحمل بحرانی جدیدتر را ندارد.