آنلاین‌ها؛ میدان تازه‌ای برای رقابت

وضعیت کنونی جهان از بسیاری جهات بی‌سابقه است. ما به سبب بیماری کووید ۱۹ شکل ویژه‌ای از زیست را تجربه می‌کنیم. تجربه‌ی دوری از عزیزان و نزدیکانمان حتی به هنگام عزاداری و سوگواری  و نبود آینده‌ای روشن ما را در مخمصه‌ای قرار داده که تجربه آن را نه خود ما نه نسل‌های پیش از ما از سرگذرانده‌اند.

ابعاد بحران به تمامی مناسبات انسانی حمله ور شده است. از مناسبات اجتماعی و اقتصادی تا روابط عاطفی، خانوادگی و فردی همگی دستخوش تغییرات بنیادین و اساسی شدند. مفهوم محبت، نزدیکی، عشق، دوستی، بهداشت و روابط انسانی به کلی دگرگون شده‌اند. ویروسی که چهار میلیارد انسان را خانه نشین کرد، کسب و کارهای بسیاری را فلج و آینده را در هاله‌ای از ابهام و ترس فرو برده است. خلا و تعلیق ناشی از کرونا وادارمان کرده است تا به مهمترین و قطعی ترین مسئله زندگی یعنی مرگ با روانی پریشان و وحشت زده بیاندیشیم.

شاید کمتر بحرانی مانند کووید ۱۹ توانسته باشد انسان را   در موقعیتی ویژه قرار دهد که به محیط زیست، اقتصاد، سیاست، حاکمیت ها، نهادهای بین المللی و حتی خود علم چنین ژرف بنگرد. بشری که تصور می‌کرد با امتداد مرز بین کشورها، بحران و بیماری و مشکلات در حدود مرزهای کشورهای دیگر باقی می‌ماند، حیرت زده و گیج  فروپاشی  اقتصاد، بهداشت و مدیریت جهانی را به نظاره نشسته است. کرونا به ما یادآوری کرد تا چه حد انسان و گونه‌های جانوری دیگر و طبیعت درهم تنیده و وابسته هستند. به همین دلیل هرگونه تصوری از آینده و فردای پس از کرونا تصوری فردی و محصور در شهر و کشور خودمان نیست بلکه اندیشیدن به آینده‌ی جمعی همه ساکنین کره‌ی زمین است. گرچه آینده هرگز چنین مبهم و دهشتناک نبوده است. حتی پیش بینی چند ماه پیش رو نیز ناممکن است.

صرف نظر از پرسش‌های فلسفی که برای بسیاری از اندیشمندان جهان مطرح شده است، هستند افرادی که اخبار بیکاری، تعدیل نیرو و ورشکستگی را با بهت و ترس بیشتری نسبت به تلفات کرونا و آمار مبتلایان آن دنبال می‌کنند و شاید لحظه‌ای تصور سقوط خودشان رهایشان نکند. اقتصاد جهان فلج شده است. اتحادیه اروپا چندی پیش اعلام کرد ابعاد رکود اقتصادی در اروپا در تاریخ این اتحادیه بی‌سابقه بوده است. از هر سو اخباری مبنی بر تعدیل و اخراج نیرو یا فروپاشی کسب و کارهای بزرگ و تعطیلی فروشگاهها به گوش می‌رسد. مشاغل فرهنگی از جمله کتابفروشی، ناشران و توزیع کنندگان کتاب به عبارتی بیش از پیش به خصوص در ایران که کالای ضروری یا حتی نیمه ضروری نیز محسوب نمی‌شوند ضرر و زیان هنگفتی را تجربه کرده‌اند. آن ها یکی از بی‌شمار کسب و کارهایی هستند که متضرر شدند و آسیب دیدن چنین مشاغلی علاوه بر مخاطرات اقتصادی، درگیری فرهنگی و اجتماعی نیز ایجاد می‌کند.

در این گزارش سعی شد وضعیت کتابفروشان شهر رشت را در هنگامه این بحران بررسی کرده و نگاهی اجمالی به چالش ها و مشکلات پیش روی آن ها بیاندازیم.

طوفان کووید ۱۹ برای کتابفروشان

بسیاری از شاغلین و فعالین حوزه نشر به تاثیر مخرب کرونا و خانه نشینی مردم در بازه‌ای که اغلب فرصت خوبی برای فروش کتاب بوده است اذعان داشتند.

«نیما ساده»، یکی از گردانندگان کتابفروشی ماه نو در خیابان معلم رشت معتقد است: کسب و کارهایی که سویه فرهنگی دارند و در راس آنها کتابفروشی‌ها در صف مقدم آسیب پذیری از بحران های اجتماعی و اقتصادی هستند و همچنین به دلیل اینکه بحران کرونا در بازه‌ی زمانی رخ داد که بر اساس تجربیات سال‌های قبل پیش بینی خرید انجام می‌شود و انتظار فروش بالایی در این مقطع از زمان وجود دارد ضرر و زیان بیشتری متوجه کتابفروشی‌ها شده است.

از تبعات دیگر کرونا برای کتابفروشی‌ها عدم رجوع مشتریان به کتاب فروشی بواسطه قرنطینه بوده است. در گفت‌گویی که با گردانندگان کتابفروشی اردیبهشت که از سال ۹۸  آغاز به کار کرده است انجام شد علاقه افراد به سفارش غیرحضوری و آنلاین را یکی از بزرگترین تاثیرات کرونا در این کسب و کار دانستند.

کتابفروشی «باز باران» در خیابان دیلمان نیز که در حوزه کودک و نوجوان فعال است نیز تعطیلی  کامل کسب و کار و فروشگاهها را به مدت نزدیک به دو ماه به دلیل رعایت مسایل بهداشتی و نبود گردش مالی در این مدت و همچنین تعطیلی برنامه های فرهنگی مانند ترویج کتابخوانی یا حضور فعالین کودک و دعوت از نویسندگان در باز باران را از تاثیرات عمده بحران کرونا بر شمرد.

همچنین کتابفروشی «مستقل روزگار» واقع در خیابان لاکانی  که از سال ۹۷ فعالیت خود را آغاز کرده است، تاثیرات گسترده کرونا را طولانی مدت و پایدار ارزیابی کرد و عدم وجود حمل و نقل و نبود توزیع مناسب و همچنین کمبود افراد کتابخوان در محیط های فرهنگی که هم اکنون مشکلات اقتصادی و معیشتی نیز به آن افزوده شده است را از مخاطرات کرونا برای کتابفروشان می‌داند.

همچنین بنابر اظهار نظر مدیر شهر کتاب رشت در خیابان دیلمان که علاوه بر فروش کتاب، عرضه کننده طیف وسیعی از محصولات فرهنگی است، با توجه به چند وجهی بودن کار این فروشگاه که ابعاد فرهنگی گسترده‌ای دارد،  به دلیل اینکه از مقطعی قرنطینه اجباری شد و قبل از آن نیز توصیه و تشویق بر حضور در خانه تاکید داشتند عدم امکان حضور مشتریان در این مکان از مخاطرات کرونا برای کارشان ذکر کرد.

فروش آنلاین، چراغی در تاریکی                                                       

تقریبا اکثریت مشاغل در بحران کرونا به فروش آنلاین و خرید غیرحضوری رو آوردند. با شیوع گسترده کرونا در اسفند ماه که استان گیلان و به خصوص رشت یکی از کانون‌های این بیماری بود، بسیاری از فروشندگان و گردانندگان مشاغل فرهنگی و به ویژه کتابفروشی‌ها تسهیلات و برنامه‌هایی برای فروش و ارسال محصولات به مشتریان را آغاز کردند. گرچه فروش آنلاین نیز چالش هایی در بر دارد.

کتابفروشی ماه نو تنوع محصولات فرهنگی و دشواری عرضه تمامی آنها در صفحات مجازی را یکی از مشکلات عدم حضور مشتری در فروشگاه می داند. این کتابفروشی در خصوص میزان رضایت بخشی طرح فروش آنلاین، میزان فروش غیرحضوری را قابل مقایسه با فروش حضوری و روند عادی خرید محصولات فرهنگی نمی‌داند.

کتابفروشی اردیبهشت نیز دیگر فروشگاهی بود طرح فروش آنلاین را از اولین روزهای کرونا آغاز کرد. اردیبهشت رضایت بالایی از فروش آنلاین و غیرحضوری داشت و به گفته گردانندگانش از تمامی نقاط رشت، استان و حتی خارج از استان نیز سفارش هایی دریافت کرده‌اند و  بازخوردهای بسیار خوبی دریافت داشته اند. شهر کتاب رشت شرایط فروش آنلاین در دوران قرنطینه را با فروش های تلفنی و غیر حضوری سابق متفاوت می‌داند ولی علیرغم استقبال مشتریان از خرید آنلاین در این دوران  میزان رضایت از فروش  و درآمد حاصل از آن را  قابل مقایسه با شرایط عادی فروش نمی‌داند گرچه در آن شرایط بحرانی از صفر بهتر بود.

غیبت  گسترده  حمایت های دولتی

تمامی کتابفروشان به عدم وجود هر گونه  حمایت دولتی از مشاغل فرهنگی در دوران کرونا اذعان داشتند. گردانندگان ماه نو در پاسخ به پرسش ما که آیا حمایت یا برنامه ای از سوی ارگانهای دولتی و استانی برای مقابله با کرونا دریافت کردند تاکید کردند که هیچگونه حمایتی از ارگانها دریافت نکردند و تمامی فعالیتهای ماه نو در این دوران بر اساس مشورت با همکاران یا تصمیمات گروه خودشان بوده است.

شهر کتاب رشت، نیز با اشاره به اینکه هیچ گونه حمایتی از سوی ارگانها دریافت نکردند و تنها وعدهایی مبنی بر کمک و تخصیص تسهیلات به اصناف مختلف شنیده میشود ولی تاکنون هیچ اقدامی صورت نگرفته است. باز باران  با اشاره به اینکه وزارت ارشاد اخیرا مشاغلی که در حوزه نشر، پخش و فروش کتاب هستند را در زمره مشاغل آسیب دیده قرار داده است  و سامانه ای برای ثبت نام صنوف از جمله کتابفروشیها ترتیب داده شده است، تایید کرده حمایتی تاکنون صورت نگرفته است.

تعدیل نیرو، دغدغه همه گیر تلاطم اقتصادی

یکی از مشکلاتی که بسیاری در این  دوران با آن دست و پنجه نرم می‌کنند اخراج و تعدیل نیرو است. طبق گفته‌های نیما ساده یکی از گردانندگان ماه نو در این مجموعه هیچگونه تعدیل نیرو صورت نگرفته و سیاست ماه نو نیز هرگز بر انداختن بار هزینه‌ها و مشکلات بر دوش نیرو و همکارانش نبوده است و  امیدوار است بتوانند با همکارانشان تا زمانی که این مجموعه سر پاست به  همین روند ادامه دهند.

وی همچنین اضافه می‌کند: از اولین روزهای شیوع کرونا و طرح خرید و ارسال آنلاین همکارانشان در فروشگاه حضور داشتند و با آنها همکاری می‌کردند.  شهر کتاب رشت نیز در پاسخ به پرسش مرور مبنی بر تعدیل نیرو تاکید داشتند که هیچ اخراج یا تعدیلی صورت نگرفته است اما  برخی از همکاران به دلایل بهداشتی و شیوع بیماری در اسفند ماه تمایل داشتند که در فروشگاه حضور نداشته باشند که با تصمیم آنها موافقت صورت گرفت. طبق گفته‌های مدیران باز باران نیز آنها هیچ گونه تعدیل نیرو نداشتند  اما همکارانشان که در این  مجموعه  فعالیت داشتند برای ماه  فروردین هیچگونه دریافتی نداشتند.

بیم و امیدهای آینده و چشم اندازهای پیش رو

کتابفروشان نیز مانند بسیاری دیگر از مشاغل به آینده شغلی خود فکر می‌کنند. در اوضاع رکود اقتصادی بی‌تردید مشاغل و فعالیت های فرهنگی از الویت مردم خارج می‌شوند و کار را برای افراد شاغل در این صنوف دشوارتر می‌کند. بسیاری از فعالین فرهنگی من جمله کتابفروشان با بازگشایی دوباره کسب و کار امید دارند شرایط فروش و عرضه محصولات بهبود یابد. گرچه احتمال شیوع دوباره ویروس کرونا و سیر نزولی  اسفند ماه  نگرانیهای بسیاری را رقم زده است.  با پایان قرنطینه و امکان حضور در کتابفروشی‌ها شرایط فروش و عرضه محصولات گوناگون آسانتر شده است. از سوی دیگر مشکلات و تورم  فزاینده در ایران که پیش از کرونا نیز گریبانگیر اقتصاد و معیشت مردم شده بود و اکنون با وجود بحران کرونا شکل پیچیده به خود گرفته است، فضا و عرصه را بر مشاغل فرهنگی و کتاب تنگ کرده و مشکلات جدیدی به چالش های قبلی افزوده است.

در گفت و گویی که با کتابفروشان و مدیران این مراکز و کتابفروشی ها داشتیم از آنها پرسیدیم آینده مشاغلی مانند کتابفروشی را چگونه ارزیابی می کنند؟

گردانندگان ماه نو  در پاسخشان به روندهای جهانی نشر که تحولات زیادی با توجه به ورود تکنولوژی  به عرصه فروش و پخش تولیدات فرهنگی که نمود ویژه آن را در صنعت موسیقی مشاهده می‌کنیم، تمایل به تولید، انتشار و خرید غیر فیزیکی محصولات و آثار فرهنگی نمایان است. آنها همچنین عنوان کردند که دسترسی  تکنولوژی‌های مانند ریدر این روند عرضه و تقاضای محصولات غیر فیزیکی و آنلاین گریبانگیر کتاب نیز خواهد شد، گرچه آنها اذعان داشتند که سرعت این تحولات در ایران مانند دیگر نقاط جهان نیست اما در ایران نیز به ناگزیر این اتفاق خواهد افتاد. همچنین در ایران مشاغلی مانند کتابفروشی  به شدت تحت تاثیر تحولات اجتماعی، اقتصادی و سیاسی هستند و هر مقدار که مردم دغدغه‌های معیشتی کمتری داشته باشند بیشتر از کتاب و کتابخوانی استقبال می‌کنند.

مدیران ماه نو درباره برنامه‌های آینده این کتابفروش نیز اظهار داشتند که تلاش آنها از ابتدا بازگشایی تاکنون فعالیت‌هایی بیشتر از یک کتابفروشی معمولی بوده است و در همین راستا تا این لحظه بیش از صد برنامه فرهنگی شامل رونمایی، بررسی و جشنواره برگزار کردند که امیدوارند با پایان کرونا بتوانند دوباره چنین برنامه‌هایی تدارک ببینند. آن ها همچنین اضافه کردند که در تلاش هستند ارتباط خلاق را با مخاطب حفظ کنند و به عنوان پشتیبان فرهنگی در کنارشان باشند و علاوه بر آن افزایش پتانسیل‌ها و استراتژی‌های نوین که در بستر وضعیت کنونی راهگشا باشند در اولویت های آنها قرار گرفته است. کتابفروشی روزگار نیز با تاکید بر اینکه شرایط برای مشاغل کوچکتر و مستقل به مراتب سخت‌تر است، می‌گوید که تمام تلاش روزگار بر حفظ  و استفاده از پتانسیل های  باقی مانده برای بقا در این عرصه است.

احتمال تعطیلی کتابفروشی‌های کوچک

 مدیران اردیبهشت نیز بر همین نکته تاکید داشته و اضافه می‌کنند: احتمال تعطیلی کتابفروشی های کوچک بسیار زیاد است زیرا مشاغل و فروشگاه بزرگ کتاب اقلام متنوع و متفاوتی را عرضه می‌کنند و گردش مالی متفاوتی نسبت به کسب و کارهای کوچک و مستقل دارند.

کتابفروشی باز باران که در حوزه کودک فعالیت دارد شرایط را برای کتاب کودک متفاوت می‌داند و شرایط خاص سنی مخاطبانشان و استقبال والدین از خرید کتاب برای فرزندانشان را از عواملی می‌داند که در حوزه فعالیت آنها تفاوت ایجاد کرده است. علیرغم تسهیلاتی مانند پیک رایگان که از فعالیت ها و اقدامات باز باران در دوران کرونا بوده است، تمایل خرید حضوری در  بسیاری از افراد باعث شده است که در روند خرید و فروش خلل ایجاد شود.

مدیران کتابفروشی آسمان که در خیابان شهرداری قرار دارد نیز با توجه به ناپایدار بودن وضعیت و غیر قابل پیش بینی بودن بحران کرونا در ایران و جهان ارزیابی درباره آینده مشاغل و به خصوص کتابفروشی را ناممکن عنوان کردند.

از مدیر شهر کتاب پرسیدیم آینده مشاغل فرهنگی را با توجه به تفاوت بارز مجموعه بزرگی مانند شهر کتاب با کتابفروشی های کوچکتر چگونه ارزیابی می‌کند. وی در پاسخ علاوه بر تاکید بر ورود فضای مجازی به حوزه کتاب و تاثیرات منفی آن که به شدت و سرعت محصولاتی مانند موسیقی و فیلم نیست و سالها به طول خواهد انجامید تا شرایط فروش موسیقی بر کتاب و نشر حاکم شود، شرایط بحران کرونا و باور جامعه در مقابله با ویروس کرونا را تعیین کننده بیان کرد.