بازنمایی چهرهی وطن در اشعار «روزنامهی جنگل»
همزمان با سالروز شهادت میرزاکوچک خان جنگلی؛
موضوع وطن در ادبيات سرزمين ما به ویژه در شعر با پشتوانهی كهنی از تاريخ و تمدن آميخته شده و آثاري كه در اين راستا به ثبت رسیده، مجموعهای از تقارن احساس، هنر، تفكر و تعقل است. وطن به عنوان یکی از مؤلّفههای هویتساز هر ملّتی، نقش و جایگاه مهمی داشته و یکی از موضوعات پررنگ اشعار عصر مشروطه و پس از آن بوده است.
مطالعهی اشعار منتشر شده در مطبوعات عصر مشروطه و سالهای پس از آن نیز به واسطهی تغيیراتي كه در نظام حكومت پديد آمد، اهمیت ویژهای دارد. در این میان روزنامهی جنگل (1296- 1299ش)، دو سال پس از شروع جنبش جنگل در کسمای گیلان انتشار یافت، این نشریه یکی از منابع مهم و دستاول در مطالعهی رخدادهای این دوره به شمار میآید که اوضاع سیاسی ایران و گیلان، سیاستهای استعماری انگلیس و روسیه، اهداف و مواضع جنگلیها، مسایل تاریخی و اجتماعی روز و امثال آن را در قالب مقالات، اخبار و ادبیات به تصویرکشیده است.
ناپایداری سیاسی و سقوط پیاپی دولتها، پس از انقلاب مشروطه و آغاز جنگ جهانی اول، شرایط نامطلوبی را در ایران رقم زد. ناتوانی حکومت مرکزی در مهار بحران، باعث برخاستن گروههایی خودجوش، برای بهبود اوضاع نامساعد جامعه شد. نهضت جنگل با رهبری میرزا کوچکخان جنگلی نیز با این رویکرد، فعالیت خود را در گیلان همزمان با جنگ جهانی اول شروع نمود. این گروه پس از مدتی برای اشاعه تفکرات اصلاحی و انتقادی خود روزنامهی جنگل را منتشر کردند.
روزنامهی جنگل در اولین شمارهی خود، یعنی در20 خرداد 1296خورشیدی، ستونی را به نام ادبیات گشود و به چاپ اشعار فارسی و گیلکی اقدام کرد که بعدها به «ادبیات جنگلی» معروف شد. اشعار این روزنامه با توجه به فضای تاریخی آن دوره شکل گرفته بود، البته این اشعار در بسیاری از موارد در توصيف، از روايت گزارشگونه فراتر نرفته است و فاقد ظرایف شاعرانه است، اما از آنجا که این اشعار بیانگر روحیهی وطندوستی، استبدادستیزی، ملیخواهی و حقطلبانهی قلم به دستهای آن دوره است، اشعاری قابل توجه در جهت بررسی در این حوزه به شمار میرود.
عشق به وطن و ابراز علاقه و دلبستگی به آن موضوع جدیدی نیست. اما وطنپرستی به معنای معاصر و امروزی آن چیزی است که بیشتر پس از انقلاب کبیر فرانسه در افواه مردم شایع شده است. اصولاً مليگرايي و وطنپرستي مختص مردماني است كه استقلال و منافع كشور خود را در تهديد و مخاطره ببينند. به قول «گورويچ» جامعهشناس فرانسوی؛ ملت از وقتي به وجود نميآيد كه به وجود ميآيد، بلكه از وقتي به وجود ميآيد كه وجودش تهديد به مرگ ميشود. این خطر میتواند هم در قالب مداخلات در امور سیاسی و هم به شکل هجمهی مستقیم به اراضی سرزمينشان انجام پذيرد. از اين رو كشور ايران نيز كه همواره مطمح نظر و دستخوش سياستهاي آزمندانه دول قدرتمند غربي و شرقي بود، مشمول این مفهوم میشود. در ادامه به بازنمایی وطت در اشعار روزنامهی جنگل میپردازیم.
وطن دوستی در اشعار روزنامه جنگل
وطندوستی و حفظ و پاسداری از آن میتواند در شکلگيری و صيانت از هویّت افراد یک جامعه کمکی شایان کند. سرزمين و محيط جغرافيایی یکی از مؤلّفههای هویّت ملّی است که به عنوان بستری برای شکلگيری سایر مؤلّفههای هویت ملّی عمل میکند و سرانجام حس همگرایی ملّی را در ميان افراد ایجاد میکند.
نمونه:ای جان و تنم فدای جنگل/ جان تازه شد از ندای جنگل
اسلام و وطن به صورت دلکش/ پر کرده چه خوش فضای جنگل
غیرت، همه بچه شیر زاید/ از تربیت هوای جنگل
شیران نرند خفته اینک/ در پای درختهای جنگل
مردان زجان و سر گذشته/ گشتند چو رهنمای جنگل
… دانش همه نصر و فتح بیند/ در پرچم اعتلای جنگل (سال اول، شمارهی 28، ص7)
این شعر هم به صورت مستقیم با تکرار قافیهی «جنگل» به قدرت، غیرت و شجاعت مردان جنگلی پرداخته است و جنگلیها را راهنمای مردم برای رسیدن به پیروزی وطن معرفی کرده است. در این شعر، شاعر از مضامين حماسی بهره برده و وطن را محور هدف خود قرار داده و با سود جستن از احساسات و عواطف ملی مبنی بر عشق به آب و خاک و دعوت به اتحاد به این مهم اشاره دارد که تنها راه به حاشیه کشیده نشدن وطن و برپاشدن عدالت، همراهی و هماهنگی است و اینگونه سعی دارد تا با رسالت قلم خود، وظیفهاش را نسبت به میهن ادا کند.
شعر زیر با زبانی پندگونه، ایرانیان را خطاب قرار داده و جنگ و جدالهای خانگی را مسبب به فنا رفتن ملت، بدبختی دولت و تباه شدن وطن میداند و با تصویری از غارت و ویرانگی شمال و جنوب ایران، پایتخت را مرکز ضدیتها و هرج مرجی معرفی میکند که به واسطهی آن، وطن به حاشیه کشیده شده است. شاعر با زبانی تلخ، تعصب، حمیت و شرف ایرانیان را زیرسوال میبرد.کاربرد وسیع واژههای ایرانی و ایرانیان و تحرکات ملی، نشان از پررنگ بودن شعارهای ملی نزد جنگلیهاست، چنانکه در این اشعار با خطاب قرار دادن آنها سعی در تأکید تبار اصیل ایرانی آنها دارد:
نمونه: آخرای ایرانیان، تا چند جنگ خانگی/ جملگی از یک نژادید آخر چرا بیگانگی
مملکت پامال شد، دولت گدا، ملت فنا/ ما به فکر خودپرستی، این بود مردانگی؟
پایتخت مملکت، ضدیت و قال و مقال/ در شمال و در جنوبش غارت و ویرانگی (سال اول، شمارهی12، ص7).
دفاع از وطن در برابر بیگانگان در اشعار روزنامهی جنگل
دفاع از وطن، شالودهی ادبيات حماسی است: دفاع از وطن و آرمانها و عقاید مردمان وطن. حضور بيگانگان و خيانت خائنان به وطن، دركنار تبعات اين حضور و آن همراهي، از موضوعات مهم در شعر اين دوره است، كه خود گواه عمق دردهاي حاصل از اوضاع نامنظم ايران است:
نمونه: … اَمه وطن خائنین سعی بکود تا که ببو / خاک سیابختی اَمه ایران سر، طهران سر
… ایران قبر بکنیم آیت الحمد بخوانیم/ تحویل انگلیس بدیم از فارس تا گیلان سر
ای انگلیس،ای انگلیس تره دورادور واز بکن/ هر چی تی دیل دره، باور شیراز سر کرمان سر
اگر ته بازو زور دره تره دانی تو پهلوان/ چره ته زوره خرج ندی اطریش سر، آلمان سر
اما تو خاطر جمع ببو تا جنگلین زنده اِسن/ تره وانالن تا بِسی آن خاک نوشروان سر
ایرانیان ایرانیان همت کنید همت کنید/ گر انگلیس دس بیابه مملکت کیان سر
ای براران بایید بایید توپ و تفنگ باورید/ اتا فنوزکان بزنیم آن دشمن انسان سر( سال اول، شمارهی17،ص7).
شاعر در این شعر گیلکی، از یک سو مخالفت با دولتهای بیگانه و از سویی دیگر به بیرون راندن این دولتهای استعمارگر ازکشور اشاره دارد. بخشی از شعر بالا به سوگواری برای ایران اختصاص دارد که به دست خائنین و نابخردان، تحت سلطهی انگلیسیها خواهد رفت. همچنین با نام بردن از دو شهر شیراز و کرمان به شکلگیری و حضور پلیس جنوب و تسلط آن به شهرهای جنوبی نیز اشاره دارد.
در بخش دیگر، شاعر برای انگلیس خط و نشان میکشد و زور و قدرتش را به سخره میگیرد و به مردم اطمینان میدهد، تا جنگلیها زنده هستند، دست انگلیس به خاک انوشیران نمیرسد. شاعر با تهییج و دعوت از مردم میخواهد با همت در مقابل آن بایستند و با توپ و تفنگ این دشمن ایران را سربهنیست کنند.
ادبیات حماسی، مضمون و محتوای خاصّی دارند و بيشتر، تاریخ اوّليهی ملّتها را بازگو میکند. در تاریخ، ادبيّات ملّتها در دوران خاصّی به وجود میآیند؛ از این رو، اوج حماسهسرایی در ادبيّات هر ملّت زمانیاست که ملّتها به تجدید حيات ملّی خود نياز و توجّه دارند و یادآوری شکوه گذشته، وسيلهای برای تقویت روح ملّی و ایجاد اتّحاد در ميان مردم است (مکارمینیا، 1383: 16).
نمونه: خیزید ایرانیان دور شویم از نفاق/ که از نفاق اوفتاده ماه وطن در محاق
آه که ما غافلیم ز حال زار وطن/ که شد ز باد نفاق خزان بهار وطن
اگر چه داده است، خصم، خرمن ما را به باد/ شکوه نما، کم ز غیر ز خویشتن داد داد
چرا که خارج شدیم از ره و رسم و داد/ علاج این درد نیست جز اتحاد اتحاد (سال اول، شمارهی 29، ص7).
شاعر در این نمونه از دخالت بیگانگان در امورات وطن، احساس خطر کرده و راه حل گرهگشایی این امر را اتحاد مردمی میداند و در حد توان خود سعی بر آگاهسازی و بیداری افراد ناآگاه داشته و به غفلتها و شکوههای نابهجا اشاره دارد.
وطندوستی در اشعاری از این دست که پای قدرت بیگانگان در میان باشد، از پررنگترین ویژگیهای شعری محسوب میشود. در جنگ و دفاع، موضوع اقليم، آب و خاک و وطن هميشه اهميّت داشته است و از عوامل تحریض و تحریک به حساب میآمده و به همين دليل، دفاع از وطن و هشدار به بیگانگان در اشعار ملی، بسامد زیادی دارد:
نمونه: ذلت روس ار بریطانی به عبرت بنگرد/ پیش ازین پا نفشرد در ذلت این مرز و بوم
انگلیس عاجزکشی بس، ورنه دست روزگار/ سوی تو معطوف دارد، شومی اعمال شوم
گر نگردد محو، بنیاد شقاوت در جنوب/ از شمال و شرق و غرب آرند بر محوش هجوم (سال اول، شمارهی 25، ص 7)
در این شعر، نوعی هشدار و عرضاندام وطنی در برابر اهداف استعمارگرانه به چشم میخورد. شاعر این شعر از یک سو به بریتانیا گوشزد میکند که اگر ذلت روسیه را عبرت خود قرار دهد، بیش از این به ذلت مردم ایران پافشاری نخواهد کرد و از سوی دیگر انگلیس را از بازگشتن اعمال شومش به خود آگاه میکند. در بیت سوم که نوعی دعوت همگانی از مردم چهارگوشهی ایران است، عزم جزم کرده برای مبارزه با استعمار و دفاع از وطن، شقاوت کشورهای خارجی را به تصویر میکشد.
وطن و امید به آینده در اشعار روزنامهی جنگل
یکی از نمودهای چهرههای وطن در اشعار حماسی و اجتماعی، امید به آینده است که در ابیات اشعار منتشر شده در روزنامهی جنگل نیز به چشم میخورد. چرا که راه برونرفت از مشکلاتی که جنگ، تباهی و حضور بیگانگان در وطن را پدید آورده، امید به روزهای روشن است. چنانکه در ابیات زیر نیز مفاهیمی چون: اتحاد، امید به آینده، رفعاندوه و سرخوردگی و احیای حس وطندوستی مشهود است:
نمونه: مژدهای دل که رخ صلح، عیان خواهد شد/ جنگ بینالمللی رو به کران خواهد شد…
روسِ آزاد، ترقی به وطن خواهد داد/ تکیه بر تربیت و علم مدن خواهد داد
کمک خویش به ایران خواهد داد/ ارغوان جام عقیقی به سمن خواهد داد
خسته شد جنگ ستمگر، ببریدش صحبت/ با طرفدار وی اصلا، نکنیدش صحبت…
باد، خواهان وطن، زنده روانش خشنود/ باد بدخواه وطن مرده نامش مردود
بسراید دهقان بهر وطن نغز سرود/ حافظ از بهر تو آمد سوی اقلیم وجود (سال اول، شمارهی 8، ص6 و 7)
روزنامهی جنگل دربارهی عملکرد روسها سیاست مشخص و معینی داشت. انتقاد سرسختانه از عملکرد و همدستی روسیهی سزاری با انگلیسیها در تخریب ایران بخشی از نوشتهها و اشعار روزنامه بود. اما با وقوع انقلاب در روسیه، انتقاد به خوشبینی و تعریف تبدیل شد. در شعر بالا نیز شاعر ضمن امیدواری برای پایان یافتن جنگ بین المللی و برقراری صلح، چشم امید به روسیهی آزاد دوخته است تا به وطن، علم و تربیت و پیشرفت هدیه کند. شاعر در این شعر با تضمین از ابیات حافظ، در مذمت جنگ و دور شدن از طرفداران آن سعی دارد، تصویری از صلح و آرامش وطن را به تصویر بکشد.
سخن آخر، آنکه شاعران گیلانی و جنگلیها در روزنامهی جنگل، اشعاری خلق و ثبت کردند که به نوعی بازخوانی فراز و نشیبهای تاریخ آن دوران است. اشعار روزنامهی جنگل در حوزهی وطن با عشق به میهن، دفاع از آن در برابر بیگانگان و همچنین با دورنمایی امیدبخش به آینده، پیوند خورده است. چهرهی وطن در اشعار روزنامهی جنگل، ابزاری برای انتقال و بیان خواستههای مردم و رویارویی با بیداد زمانه است. چهرهی تاثیرگذاری که به عنوان بستری مناسب برای شکلگيری سایر مؤلّفههای هویت ملّی عمل کرده تا حس همگرایی ملّی را در همراهان روزنامه ایجاد کند.
با مطالعه این اشعار میتوان به روشنی دریافت که وطن به صورت مستقیم و یا غیرمستقیم در بطن اکثر اشعار نشسته است. اشعار این روزنامه در کنار سایر بخشها، به صورت هدفمند، توانسته بار رسالت اجتماعی را به دوش بکشد و با مضامین و مفاهیمی پیرامون وطندوستی و دفاع از آب و خاک، موجب تهییج مردم، ارتباط و همراهی آنها در این مسیر دشوار باشد.