طنین زنگ خشکسالی در گیلانِ سبز پیچیده است و حجمِ اندوه و دلواپسی شالیکارانی که شاهد ترک خوردن شالیزارهاشان هستند، هر روز افزون می‌شود. سخن از شالیزار که به میان می‌آید پیش از همه نقش ساقه‌های سبزی در ذهن جان می‌گیرد که تصویرشان در آب انعکاس یافته، اما این روزها متاسفانه تصاویر بعضی مزارع برنج در شهرستان‌هایی چون آستانه اشرفیه، صومعه‌سرا و لنگرود از عطش خاک و ترک زمین و خشکسالی نشان دارد . مدیرعامل شرکت بهره‌برداری از شبکه‌های آبیاری گیلان، خشکسالی شدید امسال را در ۴۰ سال اخیر بی‌سابقه دانسته است. و البته این همان اوضاع و احوالی است که پدیدآمدنش دور از ذهن نبود چرا که میزان آب ذخیره‌ی پشت سد سفید رود در اسفند ماه سال پیش نشان از کاهش ۶۰ درصدی آبگیری این سد نسبت به سال قبلش داشت.
بی‌تردید شرایط اقلیمی، کاهش شدید آب برخی از رودخانه‌ها، نرسیدن آب به مزارع دور از مسیرهای آبرسانی سد سفیدرود، کاهش سطح آب تالاب انزلی، آب‌بندان‌داری نامطلوب و عملکرد نامناسب ایستگاه‌های پمپاژ از جمله عوامل دخیل در تشنگی شالیزارها هستند و در کنار همه‌ی اینها هزینه‌های کمرشکن کشاورزی و زندگی، پیش‌بینی افزایش قیمت برنج و آینده‌ی بازار این محصول نیز از دیگر دلنگرانی‌های شالیکاران و اهالی گیلان‌زمین است. دلواپسی‌هایی که انتظار می‌رود با تدابیر موثر و به‌وقتِ متولیان ذی‌ربط کاهش باید. اردیبهشت ماه امسال، رییس سازمان جهاد کشاورزی گیلان، از تخصیص ۱۰میلیارد تومان اعتبار به منظور مقابله با خشکسالی در استان گیلان خبر داد و گفت: «با پیگیری‌های صورت گرفته این میزان از اعتبار برای بازسازی و تعمیر ایستگاه‌های پمپاژ و چاه‌ها در نظر گرفته شده است». اما واقعیت این است مشکل کم‌آبی در سال‌های اخیر از جمله معضلات کشاورزی گیلان و ایران به شمار می‌آید و انتظار می رود پیگیری‌‌‌ها، اختصاص اعتبارات، چاره‌اندیشی‌ها و انجام اقدامات لازم، پیش از حاد شدن وضعیت شالیزارها و در تنگنا قرارگرفتن کشاورزان صورت گیرد.
شرایط متفاوت روستاها
مدیریت منابع آب موجود و تلاش برای حفظ میزان تولید محصولاتی چون برنج در شرایط اقلیمی کنونی در گرو نیازسنجی‌ها و بررسی شرایط حاکم در نقاط مختلف استان است.
پیش‌بینی می‌شود میزان تولید برنج امسال کاهش یابد چرا که بعضی شالیکاران به سبب شرایط نامناسب آب، نشا نکردند و بعضی هم نشا کردند، ولی اکنون با مزارع ترک‌خورده مواجه هستند.
«حسن کریمی» دهیار روستای امشل از توابع شهرستان آستانه اشرفیه در گفت‌وگو با مرور از شرایط متفاوت حاکم بر شالیزارهای گیلان یادکرد و اظهار داشت: بعضی روستاها از مسیر رودخانه‌ها دور هستند یا ممکن است پمپاژ آب نداشته باشند. رودخانه‌ها نیز از نظر منشا و میزان آب شرایط یکسانی ندارند، از این رو وضعیت آبرسانی به شالیزارها در نقاط مختلف متفاوت است. بعنوان مثال شالیزارهای روستای ما با بهره‌مندشدن از آب رودخانه‌ی حشمت رود آبیاری می‌شوند و از آنجا که امسال آزاد سازی آب سد سفید رود بر خلاف سال‌های پیش که آخر فروردین صورت می‌گرفته، در نیمه‌ی فروردین انجام شد، مزارع ما در زمان مناسب از طریق حشمت‌رود آب داشت. از سوی دیگر روستای ما از وجود دستگاه پمپاژ آب برخوردار است و بدین ترتیب، حدود ۳۰ فروردین آب برای مزارع فرستاده شد. گفتنی است که شالیزارهای روستای ما و روستاهای دیگری که به رودخانه نزدیک هستند دچار مشکل نشدند، اما روستاهایی هم هستند که نزدیک به مسیر آبرسانی رودخانه‌ها نیستند و امسال به مشکل برخورده‌اند. همچنین بعضی روستاها پمپاژ آب ندارند یا چند روستا از یک پمپاژ استفاده می‌کنند که متاسفانه توزیع عادلانه‌ی آب بین آنها صورت نمی‌گیرد.
وی همچنین گفت: پیش‌بینی می‌شود میزان تولید برنج امسال کاهش یابد چرا که بعضی شالیکاران به سبب شرایط نامناسب آب، نشا نکردند و بعضی هم نشا کردند، ولی اکنون با مزارع ترک‌خورده مواجه هستند.
اگر باران نبارد
دامنه‌ی تاثیر کاهش بارندگی‌ها و اثرات تغییر اقلیم در استان پربارانی چون گیلان به وضوح قابل مشاهده است. «محمود هوشیارفرد» عضو هیات علمی مرکز تحقیقات کشاورزی گیلان در گفت‌وگو با مرور اظهار داشت: خشکسالی و تنش ناشی از آن‌یکی از مهم‌ترین و رایج‌ترین تنش‌های محیطی است که تولیدات کشاورزی را در جهان با محدودیت روبه‌رو ساخته است. امسال با توجه به این که میزان نزولات جوی دراستان‌های شمالی کشور بسیار کم بوده و تقریبا بارندگی موثری نداشته‌ایم، آبِ زمین‌های نشاءکاری شده تا اندازه‌ای از طریق آب‌بندان‌ها و یا آب تحت‌الارضی چاه‌های محلی و بهره‌برداری از رودخانه‌های فصلی تا کنون تامین شده، از این رو اگر در ادامه نیز بارندگی نداشته باشیم وضع بسیار اسف‌بار خواهد شد .
وی با بیان این که آبیاری بیش از ۷۰ درصد اراضی شالیزاری و حتی باغی گیلان تحت شبکه‌ی آبیاری سد سفیدرود است، افزود: شالیکاران نقش چندانی در تأمین، انتقال و حتی توزیع و مدیریت آب ندارند. در حال حاضر، گنجایش آب پشت سد سفیدرود بدلیل پر شدن به حدود ۸۰۰ میلیون مترمکعب رسیده و این میزان آب کفاف شالیزارهای گیلان را نمی‌کند و این در حالی است که شالیزارهای بالادست حوزه‌ی آبی سد سفیدرود از پرآبی بهره‌مند هستند و شالیزارهای پایین‌دست از کمبود آب رنج می‌برند.
تاثیر خشکسالی بر اراضی زیر کشت
سوال اساسی این است که با تداوم ۲۵ سال خشکسالی خصوصا کم آبی‌های یک دهه‌ی اخیر در استان‌های شمالی و ادامه‌ی این روند بدلیل تغییرات اقلیمی آیا سطح زیر کشت برنج در استان‌های شمالی کاهش خواهد یافت؟
هوشیارفرد در این باره گفت: یقینا در چنین شرایطی باید به بهبود بهره‌وری منابع تولید و میزان محصول در واحد سطح فکر و آن را عملی کرد. بعبارت دیگر، طرحی به نام «خلاء عملکرد محصول برنج» باید اجرا شود و مطابق با این طرح خلاء و مشکلات شناسایی شوند. همچنین سوال دیگر این است که آیا افزایش قیمت برنج در شرایط اقتصادی و بحران کم‌آبی باعث افزایش تمایل کشاورزان به کشت برنج بدلیل مزیت اقتصادی خواهد شد؟ لازم به ذکر است که مدیریت آب یکی از اساسی‌ترین مفاهیم برای محصولات نیازمند به آب زیاد نظیر برنج در شرایط خشکسالی است و استفاده از آب سبز و رواناب‌های استان گیلان اهمیت خاصی دارند. زیرا حجم زیادی، معادل ۹.۴ (نه و چهار دهم)میلیارد مترمکعب از رواناب‌های شمال کشور به دریای خزر می‌ریزد و باید از این رواناب‌ها استفاده‌ی بهینه کرد. البته با کاهش یک درصد نزولات جوی میزان رواناب تا حدود سه درصد کاهش پیدا می‌کند.
ذخیره‌ی آب آب‌بندان‌ها را می‌توان با افزایش عمق و ارتفاع آنها افزایش داد تا حجم آبگیری افزایش یابد. اما مشکلی که وجود دارد این است که بعضی کشاورزان یا افراد سودجو آب‌بندان‌ها را پرکرده‌اند و در آنها به کشاورزی مشغولند.
این پژوهشگر تصریح کرد: می‌توان با احداث سدهای لاستیکی بر روی رودخانه‌های ورودی به دریای خزر و ذخیره‌ی حدود ۱.۳ (یک و سه دهم) میلیارد مترمکعب آب ، به امید خدا، کمبود آب در شالیزارها را جبران کرد و البته در این راستا باید برای پیشگیری از خطرات این کار بر موضوع تخم‌ریزی ماهی سفید دریای خزر در رودخانه‌ها چاره اندیشید. و اما از طرف دیگر باید توجه داشت که ذخیره‌ی رواناب‌ها باعث پایداری تولید و جلوگیری از تغییر کاربری در اراضی کشاورزی استان گیلان نیز می‌شود.
مدیریت آب‌بندان‌ها
بعد ازسد، موضوع مدیریت آب بندان‌ها و درواقع لایروبی آب‌بندان‌ها باید در نظر گرفته شود. هوشیارفرد با بیان این موضوع یادآور شد: ذخیره‌ی آب آب‌بندان‌ها را می‌توان با افزایش عمق و ارتفاع آنها افزایش داد تا حجم آبگیری افزایش یابد. اما مشکلی که وجود دارد این است که بعضی کشاورزان یا افراد سودجو آب‌بندان‌ها را پرکرده اند و در آنها به کشاورزی مشغولند.
مصرف بهینه‌ی آب
مصرف بهینه‌ی آب، سومین موضوعی است که این کارشناس از آن یادکرد و گفت: برای برنامه‌ریزی کم‌آبیاری بهینه لازم است که مراحل حساس برنج کمبود آب مشخص شوند. با اعمال مدیریت مناسب آبیاری برنج در سطوح مختلف و با حفظ یا قبول کاهش جزیی عملکرد می‌توان در مصرف آب صرفه‌جویی بعمل آورد و بهره‌وری آب را حتی تا دو برابر افزایش داد. اجرای طرح‌های مرتبط با صرفه‌جویی آب از قبیل کاشت ارقام مقاوم به خشکی یا تناوب آبیاری می‌تواند میزان مصرف آب را بیست تا سی درصد کاهش دهد. باید گفت، نتایج این اقدامات وجود دارد ولی متاسفانه در سطح آزمایشی بوده و در سطح وسیع بکارگرفته نشده و یا به فراموشی سپرده شده‌اند.
ضرورت توجه به کشاورزی هوشمند
کشاورزانی که سال‌های طولانی در گیلان مشغول به شالیکاری بوده‌اند، متأسفانه از شرق تا غرب با چالش مواجه شده‌اند، بنابراین لازم است، کشاورزی هوشمند در دستور کار قرار بگیرد.
هوشیار فرد با طرح این مبحث، اظهار داشت: روش و سیستم آبیاری باید متناسب با کاهش نزولات و منابع آبی باشد. شالیکاران باید براساس میزان آبی که آزادسازی می‌شود، کاملاً در قالب کشاورزی هوشمند کشت برنج را انجام دهند. با اجرای آبیاری تناوبی و سامانه‌‌ی تیپ در شالیزارها و تسطیح و یکپارچه‌سازی شالیزارها می‌توان میزان مصرف آب در واحد سطح را حداقل تا ۳۰ درصد کاهش داد. همچنین تعیین ارزش واقعی آب در بخش تولید برنج و قیمت‌گذاری آن بر اساس قیمت واقعی از ابزارهای مناسب مدیریت آب است. و اما مسئله‌ی آخر، اصلاح ژنوتیپ‌های (ارقام) جدید برنج مقاوم به کم‌آبی و کاشت ارقام کم‌آب‌بر برنج با دوره‌ی رشد کوتاه‌تر (ارقام زودرس) و داشتن کیفیت و مقاومت به آفات و بیماری‌های کلیدی است. واقعیت این است که آب برای آبیاری شالیزارهای گیلان در حال کاهش است. با کم شدن آب ورودی به شالیزار، عمق آب غرقاب نیز کم می‌شود. لذا باید راه‌هایی که منجر به کم آبیاری می‌شود وبه صرفه‌جویی آب آبیاری کمک می‌کنند، مورد توجه قرار گیرند.
این کارشناس در ادامه با بیان این که ارقام برنج مقاوم به کم‌آبی باید صفت مقاومت اسمزی یا ژن‌های تنظیم کننده‌ی اسمزی داشته باشند، گفت: امکان کشت این نوع ارقام به روش کشت مستقیم یا شرایط غیرغرقابی (خشکه‌کاری) نسبت به سایر ارقام بیشتر است. البته در صورت استفاده ازبرخی ارقام رایج در شرایط خشکه‌کاری بایستی تراکم کاشت را بیشتر در نظر گرفت زیرا تعداد پنجه‌بوته برنج در شرایط خشکه‌کاری کمتر و محصول نیز دیررس است. گفتنی‌ست، شالیکاران می‌توانند در روش خشکه‌کاری درآمد خود را از طریق کاشت هندوانه و یا پاچ‌باقلا افزایش دهند. کاشت توام این محصولات در زمین علاوه بر افزایش درآمد می‌تواند به کنترل علف‌های هرز که از موانع جدی خشکه‌کاری است، کمک کند. همچنین حفظ شالیزارها از کم‌آبی تا هنگام برداشت محصول بسیار اهمیت دارد. در این زمینه یکی از راهکارها برای حفظ نشاء‌ها، نگهداشت طولانی‌تر آب در پای آنها و نجات مزارع برنج استفاده از لایه‌ی مالچ زیستی متشکل از فل آسیاب شده، پرلیت معدنی، کمپوست یا ورمی کمپوست برای پوشاندن سطح شالیزارهاست. این روش علاوه بر این که باعث کاهش دفعات آبیاری و نیاز آبی برنج می‌شود از رشد و خسارت علف‌های هرز که هزینه‌ی تولید را بدلیل افزایش مضاعف مصرف علفکش بالا می‌برد، پیشگیری می‌شود.
کشاورزی آینده‌نگر
آینده‌ی کشاورزی در گیلان و دیگر استان‌های کشور با توجه به شرایط اقلیمی موجود در گرو تدبیر و تمهیداتِ امروزِ متولیان ذی‌ربط است. پژوهشگران و کارشناسان مدتهاست که به ارائه‌ی راهکار برای حمایت از تولید و رفع معضلات موجود می‌پردازند، اما متاسفانه نسبت به آن توجه چندانی نشده است. هوشیارفرد در پایان سخنانش تاکید کرد: باید اذعان داشت که پیچیدگی بیش از اندازه و عدم قطعیت شدید در پدیده‌های آب و هوایی باعث می‌شوند که نتوانیم شرایط آب و هوایی و اقلیمی آینده را با دقت پیش‌بینی کنیم. ترسالی و خشکسالی حاصل از نوسانات اقلیمی است، بنابراین ترسالی‌ها می‌توانند دو یا چند سال ادامه یابند ولی در سال های آتی دوباره شاهد خشکسالی باشیم و این نوسانات بسیار طبیعی است. بدین منظور پیشنهاد می‌شود درسازمان‌های جهاد کشاورزی اتاق فکری راه‌اندازی شود تا درمورد آینده‌ی کشاورزی فکر و پیشنهاد ارائه شود. در واقع ما نیاز به تیم کشاورزی آینده‌نگر در استان‌ها داریم.
