حلقه گمشده ارزش‌گذاری بناهای تاریخی در رشت کجاست؟ ما در حقیقت چه چیزی را ارزشمند می‌دانیم؟ آیا تاریخ و میراث می‌تواند برای ما ارزش‌آفرینی داشته باشد؟ و امروزه نحوه برخورد ما با تاریخ و میراث باید چگونه باشد؟ پرسش‌های بسیاری وجود دارد که هرچه به لایه‌های عمیق‌تر تاریخ و میراث می‌پردازیم، درمی‌یابیم سطح‌بندی‌های متعددی وجود دارد که اهمیت هرکدام به اولویت نیست، بلکه به میزان شناخت ما و توان دسترسی به آن لایه‌هایی بستگی دارد که هنوز کشف نشده‌اند. محله ساغریسازان و تک‌تک اجزا و مناسبات آن یکی از این نمونه‌هاست؛ جایی که امروز یکی از بناهای آن در معرض خطر است و بنای مجاور آن که به سربازخانه روس‌ها مشهور بوده، تنها خاطره و تصویری برای ما به یادگار گذاشته است.
بنای دانشسرای رشت، که در حدود سال ۱۲۸۷ خورشیدی با نام «مدرسه رشیدی» آغاز به کار کرد، از بناهای شاخص و ثبت‌شده در فهرست میراث فرهنگی ملی است. این بنا شاهد رویدادهای تاریخی متعددی در حوزه‌های فرهنگ، اجتماع و استعمار بوده، اما امروز در سایه بی‌مهری و کم‌توجهی قرار گرفته است. گرچه ثبت در فهرست میراث فرهنگی به حفظ آن کمک کرده، اما سرنوشت این بنا به فردی می‌ماند که آرام‌آرام رو به ویرانی می‌رود.
تاریخ این بنا صرفا به آموزش محدود نمی‌شود، رشت در دوران انقلاب مشروطه یکی از کانون‌های مهم تحولات سیاسی و اجتماعی بود و این ساختمان بارها به تصرف نیروهای محلی درآمد. با آغاز جنگ جهانی اول و حضور نیروهای روس در گیلان از سال ۱۲۹۳ خورشیدی، دانشسرا و محله اطراف آن تحت اشغال نظامیان قرار گرفت. روایت‌های شفاهی مردم هنوز از «صدای چکمه‌های سربازان روس» در حیاط این بنا حکایت می‌کنند.
در مجاورت دانشسرا، خانه‌ای قدیمی قرار داشت که در میان مردم به «سربازخانه» معروف بود. این مکان در دوره‌ای به‌عنوان پادگان موقت نیروهای روس مورد استفاده قرار می‌گرفت و هرچند در اسناد رسمی کمتر نشانی از آن به‌جا مانده، در حافظه جمعی اهالی محله ساغریسازان از جایگاهی ویژه برخوردار است. در دوره رضاشاه، این محدوده بار دیگر به کاربری نظامی اختصاص یافت و تیپ مستقل رشت بخشی از محله را در اختیار گرفت. همین امر سبب شد نام «سربازخانه» در اذهان مردم ماندگار شود. با آغاز جنگ جهانی دوم و اشغال ایران، نیروهای شوروی بار دیگر به رشت وارد شدند و بنا و محله دانشسرا به محل استقرار نظامیان تبدیل شد.
سربازخانه مجاور دانشسرا اما سرنوشتی تلخ‌تر داشت. عکسی که از آن باقی مانده، بنایی را نشان می‌دهد با درهای بزرگ و پنجره‌های عریض؛ ویژگی‌هایی که معمولا برای کاربری‌های نظامی و اسکان گروهی طراحی می‌شوند. برخلاف دانشسرا، این ساختمان هیچ‌گونه تزئینات معماری نداشت، اما از نظر ساختار و پلان‌بندی ارزشمند بود. به‌نظر می‌رسد این بنا با مصالح ساده و در زمانی کوتاه ساخته شده بود، که نشان‌دهنده ماهیت موقت و صرفا نظامی آن است. همین سادگی و بی‌پناهی، زمینه‌ساز تخریب غیرمنتظره این بنا در ماه گذشته شد. اکنون، تنها نام سربازخانه در خاطره جمعی مردم باقی مانده است. بنایی که قرار است جای خود را در حریم اثر ثبت‌شده ملی، به آپارتمانی چهار یا پنج‌طبقه بدهد.
سرنوشت امروز؛ ثبت ملی، فرسودگی و خطر تخریب
پس از دوره‌های پرآشوب، این ساختمان به آموزش‌وپرورش بازگشت و برای دهه‌ها به‌عنوان مرکز تربیت معلم فعالیت کرد تا اینکه در سال ۱۳۸۷ با شماره ۲۳۰۴۶ در فهرست آثار ملی ایران به ثبت رسید. بااین‌حال، این بنا امروز دچار فرسودگی شدید شده و نگرانی‌هایی وجود دارد که مالکان یا برخی تصمیم‌گیران، این بنا را به سمت تخریب یا تغییر کاربری سوق دهند.
ضرورت حفاظت؛ تجربه تلخ سربازخانه و بیم تکرار آن
این دو بنا دو روی یک سکه‌اند: یکی، مرکز فرهنگ و آموزش که بارها به اجبار به کاربری نظامی بدل شد و امروز در خطر نابودی است؛ دیگری، سربازخانه‌ای موقت که به دلیل نبود ثبت و حفاظت، برای همیشه از دست رفت. تخریب آن نه تنها به معنای از بین بردن یک ساختمان، بلکه حذف بخشی از حافظه تاریخی رشت بود. امروز بیم آن می‌رود که تجربه تلخ سربازخانه با دانشسرا تکرار شود.
دانشسرای رشت تنها یک ساختمان نیست؛ سندی است از پیوند آموزش، فرهنگ مقاومت شهری و حضور نیروهای بیگانه در گیلان. مرمت و حفظ آن نه فقط برای رشت، بلکه برای تاریخ معاصر ایران ضروری است.
ما را در حفظ این بنا و بافت تاریخی ارزشمند محله ساغریسازان یاری کنید و روایت‌ها و خاطرات خود را با ما به اشتراک بگذارید.
روناک روشن، معمار و مرمت‌گر