روند رو به رشد شهرنشینی و گسترش سریع شهرها در چند دهه‌ی اخیر این اندیشه را قوت بخشیده که شهر و مؤلفه‌های مربوط به آن جزء لاینفک زندگی بشر امروزی است. گسترش شهرنشینی و تغییرات جغرافیایی در چنان ابعادی است که حتی اگر بخواهیم هم نمی‌توانیم مانع گسترش یا نفی آن باشیم. شهر رشت نیز از این قاعده مستثنی نیست.
اولین بار حمداله مستوفی، در قرن هشتم هجری، از رشت نام برد. شهری که در گذشته از آن با عنوان «دارالمرز» یا «دارالامان» و قبل از آن نیز، «بیه» یاد شده بود.
برای بررسی سیر تحول جغرافیایی شهرها، مطالعه‌ی نقشههای قدیمی آن بوم، از ملزومات است، چرا که این نقشه‌ها، اطلاعات مستند و جامعی از گسترش شهرها به لحاظ فیزیکی در اختیار پژوهشگران این حوزه قرار می‌دهند. رشت نیز در زمره‌ی شهرهایی قرار دارد که در طول سالیان به لحاظ فیزیکی دستخوش تغییرات بسیاری بوده است. چنان‌که در ارتباط با تقدم و تأخر پیدایش برخی محلات رشت در طول حیات شهری آن می‌توان با بررسی و مقایسه‌ی نقشههای تاریخی به نتایج جالبی رسید.
یکی از مهم‌ترین اسناد فرهنگی و تاریخی شهر رشت، اولین و قدیمی‌ترین نقشهی آن است. نقشه‌ای که در سال ۱۲۸۷ هجری قمری، برابر با ۱۲۴۹ هجری شمسی، توسط ذوالفقارخان مهندس، سرهنگ توپخانه، در زمان حکمرانی میرزا عبدالوهاب‌خان آصف الدوله در گیلان، به دستور ناصرالدین شاه تهیه شده بود.
قبل از آن‌که به اولین نقشهی شهر رشت بپردازیم، مطلوب‌تر آن است که ابتدا به نقشههای تهیه شده از شهر رشت از انتها به ابتدا نظری بیافکنیم.
در سال ۱۳۴۳خورشیدی، براساس عکس‌برداری هوایی سازمان نقشه‌برداری، نقشه‌ای از شهر رشت تهیه و در اختیار مخاطبان قرار گرفت که چیزی حدود ۵۷ سال از آن می‌گذرد.
قبل از این نیز نقشه‌ای در سال ۱۳۲۷خورشیدی، بنا به درخواست «شاهپور میهن» فرماندار شهر رشت به بهانه‌ی برگزاری انتخابات انجمن شهر رشت تهیه شد. این مهم که توسط سروان توپخانه، نصرالله وزیری، نقشه‌برداری و از طریق دایره‌ی چاپ ستاد ارتش، منتشر شده، محدوده‌ی دقیق محلات شهر را آشکار نموده است.
قبل از این نقشه نیز در سال ۱۳۳۲ خورشیدی در زمان تصدی «مرحوم جهانگیر سرتیپ‌پور» در سمت شهردار رشت، نقشه‌ای از این شهر توسط اداره‌ی جغرافیایی ارتش انجام گرفت. این نقشه به روش نقشه‌برداری میدانی تهیه شد که نمایانگر توپوگرافی رشت بود که گویی امروزه نسخه‌ی اصل آن در واحد املاک شهرداری نگهداری می‌شود.
قبل از این نیز نقشه‌ای در سال ۱۳۲۷خورشیدی، بنا به درخواست «شاهپور میهن» فرماندار شهر رشت به بهانه‌ی برگزاری انتخابات انجمن شهر رشت تهیه شد. این مهم که توسط سروان توپخانه، نصرالله وزیری، نقشه‌برداری و از طریق دایره‌ی چاپ ستاد ارتش، منتشر شده، محدوده‌ی دقیق محلات شهر را آشکار کرده است.
روبرت واهانیان، معمار پیش‌کسوت گیلانی سال‌ها پیش در پی بازدید از مرکز اسناد و مدارک مؤسسه‌ی مطالعات تاریخ معاصر ایران به قدیمی‌ترین نقشهی شهر رشت برخورد کرد.
واهانیان در این باره گفته است: «پیرامون مروری بر اسناد مربوط به نهضت جنگل به راهنمایی یکی از مسئولین این موسسه به اتاقی راهنمایی شدیم که در آن نقشه‌ای بسیار قدیمی و فوق‌العاده نفیس از شهر رشت مربوط به سال ۱۲۴۹ هجری شمسی نگهداری می‌شد.»
این نقشه که از تاریخ تهیه آن بیش از ۱۵۰سال می‌گذرد، به فرمان ناصرالدین شاه قاجار تهیه شده بود. عجیب آن‌که در کتاب روزنامه‌ی سفر گیلان به قلم ناصرالدین شاه به تصحیح دکتر منوچهر ستوده، هیچ اثری از صدور فرمان نقشه‌برداری از شهر رشت دیده نمی‌شود.
واهانیان در توصیف ویژگی‌های فیزیکی و فنی این نقشه گفته است: اندازه‌ی این نقشهی قدیمی یکصد و بیست در یکصد و هشتاد سانتی متر است و در بالای آن با خطی خوش نوشته شده: « نقشه معموره دارالمرز رشت که بر حسب امر اقدس سرکار اعلیحضرت قویشوکت همایون شاهنشاه اسلام پناه ناصرالدین شاه قاجار رومی و روح العالمین فداه بدست کمترین خانزاد چاکر درگاه سمت اتمام پذیرفت. سنه ۱۲۸۷ ذوالفقار مهندس»
این گیلان‌شناس درباره ذوالفقارخان مهندس گفته است: «او با کمک گرفتن از فرزندان اعیان و اشراف، بیش از ۱۵۰ سال پیش در رشت، با دستگاه تئودولیت و با وسواس ویژه، رشت را نقشه برداری کرده و یافته‌های خود را با وسواس تمام، در مدت نه ماه و چند روز، با ذکر جزئیات در نقشه آورده است.»
در مورد ذوالفقارخان مهندس در کتاب «جغرافیا در ایران از دارالفنون تا انقلاب اسلامی» تألیف دکتر محمد حسن گنجی، چاپ مؤسسه‌ی چاپ و انتشارات آستان قدس رضوی، اطلاعاتی موجود نیست. فقط در انتهای صفحه‌ی ۴۳۶ کتاب آمده است: «کرزیر با کمک مترجم دانشمند خود میرزا زکی که خود در سال ۱۲۶۱ ه.ق به فرمان محمدشاه قاجار به پاریس رفته و مهندسی خوانده بود، اول بار محصلان دارالفنون را با رموز نقشه‌برداری آشنا ساخت و هم او در سال ۱۲۷۵ ه.ق، با همکاری ذوالفقار بیک و محمد تقی‌خان شاگرد دارالفنون نقشه‌ای از تهران تهیه کرد.»
واهانیان بر این نظر است که با توجه به دوازده سال فاصله‌ی زمانی که از ۱۲۷۵ ه.ق (زمان تحصیل ذوالفقاربیک در دارالفنون) تا سال ۱۲۸۷ ه.ق (سال اتمام عمل نقشه‌کشی رشت توسط ذوالفقار مهدی) می‌گذرد، به احتمال قریب به یقین ذوالفقار مهندس همان ذوالفقار بیک قبلی است.
درباره ویژگی‌های این نقشهی قدیمی باید گفت: که این نقشه تمام رنگی است. در قسمت پایین نقشه، سمت راست آن نوشته شده است: «طول زمان کشیدن نقشه از روزی که شروع در عمل کرد تا روزی که باتمام رسانید سوای ایام تعطیل نه ماه و هشت روز بود.»
در کنار مقیاس خطی نقشه نیز نوشته شده است:«سیصد ذرعی فاصله هر دو نشان سی ذرع است. این مقیاس از روی متر برداشته شده.» هر میلی متری سه ذرع. پس نسبت این مقیاس به ذرع یک به سه هزار و بیست است. در این نقشه در محل فعلی میدان شهرداری رشت، عبارت میدان دربخانه دیوانی و دارالحکومه را نیز نوشته عمارت دیوانی نوشته است.
طبق نظر واهانیان بر اساس این نقشهی قدیمی، شهر رشت در آن زمان شهری کاملا شرقی و غربی بوده و از محله‌ی ساغریسازان در شرق شروع و به چمارسرا در غرب ختم می‌شده است. در بخش شمالی شهر، محله‌ی استادسرا و حد جنوبی باغ‌های حاشیه‌ی شمالی رودخانه‌ی صیقلان است. ناصرالدین‌شاه در خاطرات سفر گیلان خود از محلات رشت به این شرح نام برده است: محله‌ی زاهدان، محله‌ی خمیران زاهدان، محله‌ی بازار، محله‌ی استادسرای، محله‌ی کیاب، محله‌ی خمیران کیاب.
در پایین نقشه، استخر بزرگ معروف به استخر ناصریه قرار دارد. درباره‌ی موقعیت جغرافیایی باغ ناصریه آمده است: ناصریه از بناهای محمد قاسم خان والی و محل تفرجگاه اهالی رشت است.
جالب آن‌که از باغ محتشم رشت در این نقشه اثری نیست. ولی در عوض در سمت چپ باغ محتشم باغی است که در شرح آن روی نقشه نوشته شده است: باغ صفا که متعلق به میزرا عبد الوهاب است. ناصرالدین شاه در خاطرات روز ۱۶ ذیقعده روزنامه‌ی سفر گیلان خود نوشته است: «عمارت ناصریه آن‌طوری‌که توصیف می‌کردند خوب نیست. عمارت متوسطی است. صبح ها از بس برف داشت هیچ چیز معلوم نبود مگر سفیدی. خلاصه سوار شده، رفتم به باغ صفای میرزا عبدالوهاب مستوفی. گوهر رود از نزدیکی آنجا هم می‌گذرد…»
نقشهی رشت از دوره‌ی پهلوی اول تاکنون دستخوش تغییرات بسیاری شده است. مهندس نوروزی از مدیران ارشد شهرداری رشت در توسعه‌ی رشت می‌گوید: رشت در نقشهی پهلوی اول دارای تعداد محدودی محلات قدیمی و حدود ۱۵ محله بود. با احداث مجموعه ساختمان‌های میدان شهرداری و خیابان‌های امام خمینی، شریعتی و علم‌الهدی، شالوده‌ی اصلی شبکه‌های شریانی شهر احداث شد.
در این نقشهی قدیمی خانه‌های اعیان و بزرگان رشت یک به یک علامت گذاری شده و نام صاحبان اماکن با خطی ریز در کنار آن‌ها نوشته شده است. در جنوب مسجد صفی رشت قطعه زمینی است که روی آن نوشته شده است: خانه قنسول روس. این نقشه از نظر دقت در کار نقشه برداری و هنر نقشه‌کشی کاری بی‌همتا بوده و از هر نظر با کامل‌ترین نقشههای امروزی برابری می‌کند. این نقشه در نوع خود بسیار دقیق است. نشانه‌های توسعه‌ی شهری و ترقی در حوزه‌های مختلف در جای جای این نقشه مشهود است. جدا از خانه‌های اعیان رشت، باغ‌ها و خانه‌های ورثه‌ی اشخاصی مشخص و همچنین کلیه‌ی نواحی جنگلی، باغ‌های توت برای پرورش کرم ابریشم و خانه‌های گالی‌پوش و تلنبارها، قبرستان‌ها، دکان‌ها و بازارها،کوچه‌ها، مساجد، امامزاده‌ها و بقعه‌ها، قراول‌خانه‌ها و محلات به زیبایی و روشنی در این نقشهی قدیمی نقش بسته‌اند.
این نقشهی قدیمی چهره‌ی تاریخی شهر رشت را با حجم وسیعی از باغ‌های توت و فضای سبز جنگلی روایت می‌کند، چهره‌ای متفاوت از رشت که برای ما غریب بوده و با نمای این روزهای شهر ما همخوانی ندارد. در هر روی، اولین و قدیمی‌ترین نقشه از شهر رشت به عنوان یک سند ارزشمند تاریخی و فرهنگی، به یقین می‌تواند در جهت نمایان کردن گوشه‌های مبهمی از تاریخ و جغرافیای این شهر موثر واقع شود.
نقشهی رشت از دوره‌ی پهلوی اول تاکنون دستخوش تغییرات بسیاری شده است. مهندس نوروزی از مدیران ارشد شهرداری رشت در توسعه‌ی رشت می‌گوید: رشت در نقشهی پهلوی اول دارای تعداد محدودی محلات قدیمی و حدود ۱۵ محله بود. با احداث مجموعه ساختمان‌های میدان شهرداری و خیابان‌های امام خمینی، شریعتی و علم‌الهدی، شالوده‌ی اصلی شبکه‌های شریانی شهر احداث شد. در دوران پهلوی دوم و به دنبال آن تهیه‌ی اولین طرح جامع رشت، ضمن امتداد یافتن خیابان‌های قبلی، خیابان‌های جدیدتری با تقسیم محله‌هایی چون: تختی، بیستون، آزادگان، لاکانی و پارک شهر و در اواخر پهلوی دوم نیز، منظریه، شهرک گلسار و شهریاران و مانند آن برنامه‌ریزی و احداث شد.
نوروزی، کلیه‌ی توسعه‌ی انجام گرفته تا سال ۱۳۷۲ خورشیدی در رشت را، براساس طرح‌های جامع شهری و الگوهای مدرن شهرسازی عنوان کرده، اما در رابطه با اجرایی شدن صدور سند مالکیت بر اساس ماده‌ی ۱۴۷ قانون ثبت می‌گوید: متاسفانه توسعه‌ی ناموزون شهری، تبدیل شالیزارها به مناطق مسکونی و پیشی گرفتن ساخت و سازهای غیرمجاز در اراضی عادی و زراعی، برنامه‌ریزان شهری را مجبور به دنباله‌روی از ساخت و ساز های غیر مجاز و ارائه‌ی خدمات اولیه‌ی شهری مثل: آب، برق، گاز و آسفالت کرده است. بنابراین شهر دچار رشد ارگانیک شده و امکان برنامه‌ریزی و توسعه‌ی پایدار در آن محدود شده است.
این مدیر ارشد شهرداری در رابطه با جانمایی توسعه‌ی شهری در رشت بر این نظر است که تمام طرح‌های فرادستی، توسعه‌ی شهر را از سمت جنوب یعنی منطقه‌ی لاکان و جاده‌ی تهران پیشنهاد کرده‌اند که به نظر کاملا اصولی است . چرا که در نگاه نخست، منطقه‌ی مذکور از نظر کدارتفاعی در بالاترین نقطه‌ی شهر قرارگرفته و سطوح آب زیرزمینی پایین‌تری نسبت به شمال شهر دارد، در نتیجه به لحاظ شالوده‌ی کار، سازه‌های مستحکم تری ساخته می‌شود. دوم آن‌که جهت باد غالب شهر رشت، از شمال غربی به جنوب شرقی است که می‌تواند تمام آلودگی‌های هوای شهری را خارج کند و سوم آن‌که عمده زمین‌های حاصل‌خیز شهر از نظر کشت برنج در سمت شمال قرار دارند و توسعه از سمت جنوب، کمترین آسیب را ایجاد می‌کند و در نهایت موقعیت فرودگاه بین‌المللی رشت مطرح است که کمتر مورد تجاوز قرار خواهد گرفت. این کارشناس در پاسخ به این سوال مهم که سرمایه‌گذاران حوزه‌ی مسکن در راستای توسعه‌ی شهر رشت، در کدام منطقه سرمایه‌گذاری کنند، آینده بهتری خواهند داشت؟ گفت: علی‌القاعده با تصویب طرح جامع، تمام دستگاه‌های خدمات‌رسان شهری، موظف به برنامه‌ریزی در جهت توسعه‌ی خدمات در سمت جنوب شهر رشت هستند.