عطر از یاد رفته گیاهان دارویی در گیلان

پرورش گیاهان دارویی در گیلان ظرفیتی ارزشمند است که آن سوی حصار بی‌توجهی‌ها پنهان مانده است. گل گاوزبان، مریم گلی، همیشه بهار، نسترن، آویشن،  پونه و ده‌ها گیاه دیگر بر دامن این خطه‌ی بهشت گون می‌روید و از دیرباز به جلگه‌ها، بلندی‌ها و جنگل‌های این سرزمین، عطر و رنگی خواستنی بخشیده اند. اما دریغ وقتی از تولید محصولات کشاورزی سخن به میان می‌آید نگاه‌ها تنها متوجه محصولاتی چون برنج، زیتون و چای می‌شود و دیگر ظرفیت‌های این  استان در حوزه‌‌ی کشاورزی از یاد می‌رود. بهره‌مند شدن از استعداد خاص گیلان در زمینه‌ی گیاهان دارویی می‌تواند به جان خسته‌ی تولیدات کشاورزی در این استان رونق ببخشد و همچنین  گسترش صنایع تبدیلی در این عرصه می‌تواند به سودآوری بیشتر و ایجاد  فرصت‌های شغلی  جدید  بیانجامد.

 مدیر باغبانی سازمان جهاد کشاورزی گیلان در گفت‌وگو با مرور اظهار می‌کند: سطح زیر کشت گیاهان دارویی در استان  ۹۵۹.۲ هکتار با   ۱۲۱۷.۵ تن تولید است.

بیش از ۷۲۰۰ بهره بردار در گیلان در بخش گیاهان دارویی  به فعالیت می‌پردازند و در سال‌های اخیر گیاهانی نظیر گل گاو زبان، بابونه، بنفشه و ناخنک از این استان به کشورهایی چون  هندوستان، چین و ویتنام صادر شده است.

«منوچهر پارسافر»  با بیان این که عمده‌ی محصولات دارویی استان شامل گل گاو زبان، آلوئه ورا، زعفران و گل محمدی است، می‌افزاید: رودسر، تالش، رودبار، املش، شفت و رضوانشهر مهم‌ترین شهرستانهای تولیدکننده گیاهان دارویی در گیلان هستند. لازم به ذکر است که  گل گاو زبان با ۸۸۰ هکتارمساحت زیر کشت و  میزان تولید ۳۹۰ تن  با ارزش اقتصادی بالغ بر ۷۹۲میلیارد  ریال بیشترین تولید را به خود اختصاص  داده است.

 وی می‌گوید:  بیش از ۷۲۰۰بهره بردار در گیلان در بخش گیاهان دارویی  به فعالیت می‌پردازند و در سال‌های اخیر گیاهانی نظیر گل گاو زبان، بابونه، بنفشه و ناخنک از این استان به کشورهایی چون  هندوستان، چین و ویتنام صادر شده است. همچنین در سال ۱۳۹۹ تعداد ۱۰۲ نفر جهت اخذ تسهیلات  به مبلغ ۱۱۸۱۷۵ میلیون  ریال  به بانک عامل معرفی شدند که از این تعداد ۴۱ نفر  با اعتبار ۲۴۱۳۵ میلیون ریال  موفق به عقد قرار داد  برای دریافت تسهیلات شده‌اند.

 ارائه‌ی هرساله‌ی ارقام  مناسب و سازگار با شرایط اقلیمی در راستای توسعه‌ی پرورش گیاهان دارویی در اراضی شیبدار از محل اعتبارات یارانه نهال به متقاضیان و بهره برداران این عرصه  از دیگر مواردی است که این مسئول در ادامه‌ی سخنانش یادآور می‌شود.

وضعیت صنایع تبدیلی استان درعرصه‌ی گیاهان دارویی

 سازکار مناسب برای عرضه، فرآوری و فروش گیاهان دارویی وجود ندارد و این  یکی از مشکلات عمده‌ی کشاورزان  محسوب می‌شود.  بسیاری از تولیدکنندگان ناچارند محصول خود را به دلالان و واسطه‌ها  بفروشند.  بعنوان مثال  گل گاوزبان از جمله گیاهان دارویی‌ست که در گیلان کشت می‌شود اما  متاسفانه اوایل تابستان امسال  گلایه‌ی کسادی بازار فروش گل گاوزبان  در بعضی  مناطق استان از جمله اشکورات  به گوش می‌رسید. پرورش دهندگان گل‌گاوزبان در این مناطق، قیمت پیشنهادی هر کیلو ۱۱۰ هزار تومان از سوی  خریدارانی که پا پیش می‌نهادند را با توجه به  میزان هزینه‌ها و زحماتی که متحمل می‌شوند، مقرون به صرفه  نمی‌دانستند.  واقعیت این است که کشت گیاهان دارویی در صورتی می‌تواند به بازدهی مناسب دست یابد که با گسترش صنایع تبدیلی و بازاریابی مناسب همراه باشد.

 مدیر صنایع تبدیلی و غذایی سازمان جهاد کشاورزی گیلان در گفت و گو با مرور ظرفیت کنونی  فراوری در حوزه‌ی گیاهان دارویی  دراستان را حدود ۳۵۰۰ تن در سال اعلام  و اظهار می کند:     تقریبا ۷  واحد دارای پروانه‌ی بهره برداری در سطح گیلان  فعال است. لازم به ذکر است که  عملکرد این واحدها به شکل تک محصولی  نیست و در زمینه‌ی انواع و اقسام گیاهان دارویی موجود در استان  بصورت  تولید انواع دم‌نوش‌ها، عرقیات، اسانس‌ها و حتی پودر و عصاره‌ی مربوط به مشتقات دارویی  فعالیت می‌کنند.  گذشته از این  حدود ۲۰  جواز تاسیس نیز صادر کرده‌ایم که  هم‌اکنون بصورت  میانگین می‌توان گفت دارای  پیشرفت فیزیکی بالای ۴۰ درصد هستند و بعد از اخذ مابقی مجوزات از ادارات ذی‌ربط و احداث  و تجهیز کارخانه، برایشان  پروانه بهره‌برداری  صادر می‌کنیم.

«قاسم جوادزاده مقتدر» با بیان این که ظرفیت در نظر گرفته شده در طرح‌های این واحد ها ۵۵۰۰ تن است، می‌گوید: این واحدها به احتمال زیاد طی یکی دو سال آینده به بهره‌برداری می‌رسند و سطح تکنولوژی و فراوری  آنها نیز اختصاصی‌ترو به روز تراست.

 وی تصریح می‌کند: فراوری و تولید محصولات گیاهان دارویی انواع دم‌نوش‌ها،عرقیات گیاهی، ژل و اسانس گیاهانی که در گیلان وجود دارد، از الویت‌های  فراوری صنایع تبدیلی گیلان است.

 ظرفیتی که نیازمند توجه دو بخش کشاورزی و صنعت است

 پرورش گیاهان دارویی یکی از ظرفیت‌های ارزشمند گیلان به شمار می‌آید، اما واقعیت این است که این مهم چندان که باید در بخش کشاورزی و صنعت مورد توجه قرار نمی‌گیرد.  «محمود هوشیار فرد» عضو هیات علمی  سازمان تحقیقات کشاورزی کشور در گفت‌وگو با مرور اظهار می‌کند:  استان گیلان با مساحت ۱۴۷۱۱ کیلومتر مربع در شمال ایران از مناطق پرباران کشور محسوب می‌شود  و شرایط توپوگرافیک متنوع ساحلی، دشت و جلگه ای وکوهستانی  این استان سبب شده  تا سرزمینی برخوردار از پوشش گیاهی غنی باشد.

سالانه بطور متوسط ۱۵۰تن گیاه دارویی خاص و گاهی کمیاب به ارزش اقتصادی بیش از۲۰میلیارد ریال در گیلان برداشت و عمدتاً بدون فرآوری و بسته‌بندی راهی بازار مصرف می‌شود.  

وی با بیان این که  گیلان  یکی از مستعدترین استان‌های ایران در زمینه‌ی رویش و کاشت گیاهان دارویی به شمار می‌آید، می‌گوید: در مناطق مختلف شامل مناطق پایین و میان‌بند جنگل‌های گیلان، نواحی مرطوب جنگل شفارود و اسالم، مناطق جلگه‌ای، اشکورات،  دیلمان و نواحی جلگه‌ای مرطوب رودبار بیش از ۱۵۰ نوع گیاه دارویی می‌روید.  گفتنی‌ست که این گیاهان از خواص دارویی مطلوبی برخوردارند و کاشت یا افزایش سطح زیر کشت آنها تاثیر بسزایی در اقتصاد استان و خروج کشاورزان از تک محصولی دارد.

 گیلان در جایگاه نخست تولید گل گاو زبان کشور

بیشترین گونه‌های گیاهی  گیلان دربرگیرنده‌ی خانواده گلسرخیان نظیرشیرخشت، سرخ ولیک، سیاه ولیک، تمشک، نسترن؛  نعناعیان همانند مریم گلی، مرزن گوش، آویشن، پونه، گزنه، مرزه ؛ همچنین  کاسنی  شامل  گیاهانی چون زولنگ، پیرگیاه، بومادران، درمنه، بابونه، کاسنی، همیشه بهار و گل گندم می‌شود.

هوشیارفرد  تصریح می‌کند:  در این میان گل گاوزبان، بابونه، رازیانه، بنفشه، گل محمدی و استویا از مهم‌ترین گیاهان دارویی هستند که در مناطق مرتفع شهرستان رودبار به وسعتی کمتر از دو یا سه هزار متر مربع  و همچنین اشکورات رودسر، آستارا، تالش، شفت و رشت کشت می‌شوند.  باید توجه داشت که استان گیلان با داشتن سطح کشت بیش از ۸۰۰ هکتار و بیش از ۶ هزار بهره‌بردار و تولید حدود ۵۵۰ تن گل گاوزبان خشک، رتبه‌ی نخست تولید این گیاه دارویی را در کشور به خود اختصاص داده است. اما  آمار دقیقی از سطح زیر کشت و میزان تولید و عملکرد سایر گیاهان دارویی از جمله استویا در دسترس نیست. با این وجود اغلب تولیدکنندگان گیاهان دارویی با کمترین آگاهی و دانش فنی نسبت به کاشت این نوع گیاهان اقدام می‌کنند.

  ضرورت  توجه بیشتر به تمهیدات موثر

پرورش گیاهان دارویی حوزه‌ای گسترده است و توسعه‌ی آن نیازمند  برنامه‌ریزی و توجه بیشتر است.  واقعیت این است که توسعه‌ی کشت و پرورش گیاهان  نیازمند آموزش و فراهم کردن امکانات مناسب است؛ از سوی دیگر نگهداری، فرآوری، بسته بندی  و بازاریابی محصولات حاصل از کشت گیاهان دارویی نیز از ملزومات بهره‌مند شدن  مطلوب از این ظرفیت است. هوشیارفرد بیان می‌کند: در این راستا باید یک بسته‌ی مدیریتی به منظور تکمیل حلقه‌ی تولید مانند استانداردهای تولید از مرحله‌ی کاشت تا فرآوری و ظرفیت‌یابی وجود داشته باشد. متاسفانه سالانه بطور متوسط ۱۵۰تن گیاه دارویی خاص و گاهی کمیاب به ارزش اقتصادی بیش از۲۰میلیارد ریال در گیلان برداشت و عمدتاً بدون فرآوری و بسته‌بندی راهی بازار مصرف می‌شود.

احداث مزارع الگویی یا طرح پایلوت کشت گیاهان دارویی بومی و غیر بومی در شهرستان‌های استان؛ راه اندازی ایستگاه تهیه بذر، نشاء، غده و قلمه گیاهان دارویی در استان و ایجاد مرکز توسعه و تحقیقات گیاهان دارویی استان برای ساماندهی وضع گیاهان دارویی و مطالعه‌ی جنبه‌های مختلف گیاهان دارویی از جمله سازگاری، اهلی‌سازی، روش‌های نوین تکثیر و زادآوری با هدف حفظ گونه‌های در حال انقراض و در معرض خطراز اهمیت ویژه‌ای برخوردار است.

قابلیت کم‌نظیر گیاهان دارویی استان در وضعیتی است که برنامه‌ی دقیق و مشخصی برای ساماندهی و فروش قاعده‌مند این گیاهان و ایجاد ارزش‌افزوده از آنها وجود ندارد. در حال حاضر عرصه‌ی گیاهان دارویی به ویژه  گیاهان دارویی ارگانیک خالی است.  در واقع  برای توسعه‌ی همه جانبه‌ی گیاهان دارویی در عرصه‌های طبیعی مستعد استان نیازمند تدوین راهکارهای علمی و عملی کاشت، داشت و برداشت؛ راه اندازی واحدهای فرآوری و بسته بندی؛ تشکیل تعاونی یا خوشه های تولید گیاهان دارویی؛ فراهم ساختن امکانات مناسب و لازم برای خرید تضمینی و بازاریابی؛ بازار منسجم فروش و وجود یک مؤسسه مستقل اداره‌ی امور بازرگانی گیاهان دارویی هستیم.

 چالش‌های موجود در مسیر توسعه‌ی صنعت گیاهان دارویی

از یاد نباید برد که وجود دلالان و واسطه‌ها، مکانیزه نبودن عملیات تولید، فقدان یا کمبود ماشین‌آلات برداشت و فرآوری، فقدان بذر یا اندام تکثیری مانند غده یا پیاز، نوسانات شدید قیمت نهاده‌ها و بالا بودن هزینه‌های تولید ازعمده چالش‌های جدی در مسیر توسعه‌ی صنعت گیاهان دارویی است.

هوشیارفرد  تصریح می‌کند: بر این اساس، احداث مزارع الگویی یا طرح پایلوت کشت گیاهان دارویی بومی و غیر بومی در شهرستان‌های استان؛ راه اندازی ایستگاه تهیه بذر، نشاء، غده و قلمه گیاهان دارویی در استان و ایجاد مرکز توسعه و تحقیقات گیاهان دارویی استان برای ساماندهی وضع گیاهان دارویی و مطالعه‌ی جنبه‌های مختلف گیاهان دارویی از جمله سازگاری، اهلی‌سازی، روش‌های نوین تکثیر و زادآوری با هدف حفظ گونه‌های در حال انقراض و در معرض خطراز اهمیت ویژه‌ای برخوردار است. همچنین  با کمک تولیدکنندگان پیشرو و دستگاه‌های اجرایی مختلف فعال در حوزه‌ی گیاهان دارویی،  باید برنامه‌ریزی منظم و دقیق تولید گیاهان دارویی، شناسایی موانع توسعه و سرمایه‌گذاری مناسب برای کشت گیاهان دارویی انجام گیرد.

 مناسب‌سازی بستر سرمایه‌گذاری

معرفی ظرفیت گیلان در حوزه‌ی توسعه‌ی  صنعت گیاهان دارویی به سرمایه‌گذاران  بخش خصوصی اقدامی‌ست که باید بیش از پیش مورد توجه قرار گیرد. هوشیار فرد در بخشی از سخنانش اظهار می ‌کند: با توجه به سیاست حمایت و توسعه‌ی بخش خصوصی، فرصت‌های سرمایه‌گذاری زیادی در زمینه‌ی توسعه‌ی کشت و تولید گیاهان دارویی، صنایع بسته‌بندی و یا صنایع تبدیلی استان وجود دارد که در ایجاد ارزش افزوده و بکارگیری نیروی انسانی متخصص، رونق اقتصادی و کاهش نرخ بیکاری استان موثر خواهد بود. همچنین دارا بودن بیشترین صرفه‌ی اقتصادی از شاخص‌های انتخاب برخی گیاهان دارویی خصوصاً گیاهان دارویی در حال انقراض، برای کشت در استان است.  براساس سند چشم‌انداز بیست‌ساله‌ی کشور و اهمیت توسعه‌ی کاشت، داشت، برداشت و توسعه‌ی صنعت فرآوری گیاهان دارویی در جلوگیری از وابستگی به داروهای خارجی و اثبات توانمندی گیاهان دارویی بومی و خودکفایی اقتصادی امید است که با تامین اعتبارات ویژه برای اجرای طرح‌های گیاهان دارویی استان و ارائه‌ی تسهیلات مناسب به بخش خصوصی برای  توسعه‌ی کشت گیاهان دارویی به ویژه  در اراضی شیب‌دار، شاهد بهبود و تقویت روند زنجیره‌ی تولید گیاهان دارویی و شکوفایی اقتصادی ظرفیت گیاهان دارویی و ارتقاء شاخص‌های توسعه‌ای استان باشیم.