آن سوی دیوارهای بلندِ زندان، دنیایی‌ست که برای آدم‌های این سو، ملموس نیست. آنها که به هزار و یک دلیل، روانه‌ی محبس می‌شوند در روزهای حبس، زندگی و فرهنگ متفاوتی را تجربه می‌کنند.
کتاب «فرهنگ محبس» نوشته‌ی «امین حق‌ره» پژوهشگر، نویسنده و مددکار اجتماعی اخیرا از سوی نشر «فرهنگ ایلیا» در گیلان انتشار یافته است. حق‌ره که در این اثر به موضوع واژه‌ها و اصطلاحات کاربردی در زندان‌های ایران پرداخته، می‌گوید: کار پژوهش بر «فرهنگ محبس» از سال ۱۳۸۵ آغاز شد و سال ۱۳۹۰خاتمه یافت.
دریچه‌ای به جهان مخفی
وی از کوشش‌های محدودی که پیشتر در راستای ثبت و ضبط این فرهنگ مخفی توسط پژوهشگرانی چون «علی شمس» و «ابراهیم نبوی» صورت گرفته، یاد کرده و اظهار می‌دارد: با توجه به تجربیات پیشین‌ام در حوزه‌ی آسیب‌های اجتماعی و همچنین مواجهه‌ی مستقیم با مجرمان و مددجویان و…، خلاء مجموعه‌ی مکتوبی که به صورت اختصاصی به این مبحث بپردازد، احساس می‌شد. و اما اکنون این کتاب پس از گذشتِ ده سال، توسط نشر محترم فرهنگ ایلیا منتشر شده است.
«فرهنگ زندان» و مراودات و مناسبات رایجِ در آن، هرگز منفکِ از فرهنگ و مناسبات دنیای آزاد نیست. پس بسیاری از واژه‌ها و اصطلاحات رایج در زندان (فرهنگ کلامی زندان) واژه‌ها و اصطلاحاتی‌‌اند که ممکن است در خارج از محیط زندان هم شنیده، یا حتی از جانب من و شما به فراخور حال و مکان و زمان، به کار گرفته شوند. البته که حتماً مقتضیات خودش را هم دارد.
این پژوهشگر و فعال فرهنگی ادامه می‌دهد: در فرهنگ محبس به مجموعه‌ی واژه‌ها و اصطلاحاتی انحصاری و اغلب رمزگونه و کنایی پرداخته‌ام که معطوف به نیازهای مکانی و زمانی در جغرافیای زندان، میان افراد یا گروه‌هایی از زندانیان، البته نه همه آنها کاربرد دارد.
وی همچنین می‌گوید: گردآمدن این واژه‌ها و اصطلاحات در یک مجموعه‌ی مکتوب از آن جهت می‌تواند واجد اهمیت باشد که مطالعه‌اش دریچه‌ای به جهان مخفی و مه گرفته‌ی پسِ دیوار می‌گشاید؛ هم رو به روی نویسندگان، پژوهشگران و جستجوگران فرهنگ و اجتماع و هم برای کنشگران و فعالان و شاغلان حوزه‌ی آسیب‌ها که شامل روانشناسان، مددکاران و به خصوص آن دسته از کارکنان مراکز تامینی و تربیتی می‌شود که با هدف اصلاح یا تادیب مجرمان یا متهمان به صورت مستقیم و مستمر با ایشان در ارتباط هستند.
زبان اشاره و کنایه زندان
حق‌ره در مقدمه‌ای که بر این کتاب نوشته، یادآور شده است: «فرهنگ زندان» و مراودات و مناسبات رایجِ در آن، هرگز منفکِ از فرهنگ و مناسبات دنیای آزاد نیست. پس بسیاری از واژه‌ها و اصطلاحات رایج در زندان (فرهنگ کلامی زندان) واژه‌ها و اصطلاحاتی‌‌اند که ممکن است در خارج از محیط زندان هم شنیده، یا حتی از جانب من و شما به فراخور حال و مکان و زمان، به کار گرفته شوند. البته که حتماً مقتضیات خودش را هم دارد. از خصیصه‌های بارز فرهنگ زندان که برخاسته از جنسِ محیط، روابط انسانیِ تحمیلی و فضای امنیتی آن است، گرایش و وابستگیِ ویژه به زبان اشاره و کنایه‌ی آمیخته به طنز (بیشتر از نوع گزنده، بی پرده و هتاکانه) و هم بهره‌گیری از تمثیل و استعاره برای تثبیت ادعا یا تفهیم آرای فردی یا گروهی و تشکیلاتی‌ست. استفاده از اسامی مستعار یا رمزگونه مثلاً برای افراد، اشیاء، موقعیت‌ها و حتی مکانها، نیز در همین راستا صورت می‌گیرد. با این اوصاف، در این میان آن‌چه که همراستا با «فرهنگ کلامیِ» رایج در زندان، نباید نادیده گرفته شود، توجه به فرهنگِ پنهانِ معطوف به «زبانِ بدن» است. تجربه نشان داده، کار برد «زبانِ بدن» در بسیاری از مواقع، به ویژه در شرایطی خاص همچون زندان، که استفاده از روش‌های رایج و عامِ مراودات و ارتباطات جمعی و فردی، در راستای اِعمال رفتارهای هنجارشکنانه و قانون‌گریزانه، هزینه‌بر و پُرمخاطره‌است، برای برخی، خواستنی‌تر و کارآمدتر است! گفتنی‌ست، در روند گردآوردی و ثبت این مجموعه، از ابتدا دو حوزه‌ی پژوهشی (فرهنگ معطوف به کلام و فرهنگ معطوف به زبان بدن) تعریف شد که باتوجه به محدودیت‌های موجود در کارِ نشر، فعلاً تنها به ارائه‌ی قسم اول و اساسی‌تر فرهنگِ محبس، یعنی فرهنگِ کلامیِ زندان بسنده شد، که آن هم بر اساس حروف الفبا تدوین و در مجموعه پیش رو ارائه شد.
لازم به ذکر است، چاپ نخست کتاب «فرهنگ محبس» با ویراستاری «هادی میرزانژاد موحد» و طراحی جلد «بهمن طالبی‌نژاد»، بهار سال ۱۴۰۰در ۱۸۶ صفحه و با بهای ۳۵ هزار تومان روانه‌ی بازار کتاب شده است.
