به افراد کوچ نشین که برای تامین معاش و دامپروری در طول سال جابجا میشوند، عشایر گفته می‌شود. واژهٔ عشایر، جمع عشیره به معنی قبیله است. این جامعه عبارت است از جامعه انسانی نسبتاً خوداتکا و خودبسنده که ساخت اجتماعی قبیله‌ای دارد و عموماً زندگی خود را از دامداری اداره می‌کنند. با تغییر فصول، عشایر معمولاً برای یافتن مراتع مناسب برای حیوانات خود محل زندگی خود را تغییر می‌دهند.۱
عشایر به سه قسمت کوچنده، نیمه کوچنده و رمه دار تقسیم میشوند.
عشایر کوچنده: به عشایری که حداقل سه ویژگی ساخت اجتماعی قبیله‌ای، اتکای معاش به دامداری، و شیوه زندگی مبتنی بر کوچ را داشته باشند، گفته می‌شود.
عشایر نیمه‌کوچنده: به آن تعداد از خانوارهای عشایری گفته می‌شود که حداقل در یکی از قطب‌های استقرار (منطقه ییلاق، قشلاق یا میان‌بند) دارای سکونت‌گاه ثابت بوده و همواره تعدادی از اعضای خانوار در آنجا سکونت دارند.
عشایر رمه‌گردان: به آن تعداد از خانوارهای عشایری گفته می‌شود که اکثر اعضای خانواده در یک نقطه یا مکان (در داخل قلمرو ایلی یا خارج از آن) سکونت ثابت اختیار کرده و در کوچ شرکت نمی‌کنند. در شیوه کوچ رمه‌گردانی، دام‌ها به همراه چوپان و تعدادی از افراد معمولا ذکور خانواده جابجا شده یا کوچ داده میشوند.
خود کوچ به کوچ عمودی و افقی تقسیم می‌شود. علیرغم اتفاقات و حوادث زیاد مانند تخته قاپو کردن رضاخانی و تلاش‌های بعد از انقلاب اسلامی برای یکجا نشینی اجباری هنوز عشایر حدود دو میلیون نفر از جمعیت کشور را تشکیل می‌دهند . در کوچ افقی عشایر از یک منطقه به یک منطقه دیگر کوچ می‌کنند که معمولا مسیری طولانی را در مدتی بین یک تا دو هفته به همراه بار و بنه و خانواده و فرزندان خود طی می‌کنند.
بطور مثال یکی از مسیرهای معروف کوچ عشایر از گردنه تاراز در خوزستان آغاز و پس از گذر از زرده(زردکوه بختیاری) به چلگرد چهارمحال و بختیاری ختم می‌شود . اما در کوچ عمودی معمولا عشایر نیمه‌کوچنده و رمه دار دخالت بیشتری دارند که در استان گیلان و مازندران این نوع کوچ غالب است. در گیلان در شهرستان‌های آستارا تالش رضوانشهر ماسال فومن شفت رودبار سیاهکل املش و رودسر این سبک کوچ هنوز رواج دارد که در غرب گیلان گله گوسفند و در شرق گیلان گله‌های گاو غالب است. این نوع کوچ از ابتدای صبح آغاز می‌شود و غروب همان روز با رسیدن به وارگه به اتمام می‌رسد و تابع وضعیت آب و هوای منطقه در پایان تابستان به اتمام می‌رسد.
در ثبت جهانی منظر فرهنگی ماسوله به سبک زندگی و مسیرهای کوچ عشایر منطقه ماسوله پرداخته شده است که به گوشه‌ای از آن اشاره می‌شود . این کوچ بطور معمول در اول اردیبهشت آغاز و تا اواخر آبان ادامه دارد هرچند که تاریخ قانونی آن نیمه خرداد تا آخر شهریور است.
شروع کوچ به مقصد ماسوله و کوه‌های اطراف آن از شهرستان‌های ماسال، فومن، خلخال و طارم است و هر رمه دار بارگه یا وارگه مخصوص به خود را دارد که بسته به ارتفاع آن می‌توان سبک‌های مختلف معماری منطقه را در آن مشاهده نمود. بطور مثال اگر ارتفاع بالای دو هزار متر باشد کلبه‌ها با مصالح سنگی ساخته شده است و در ارتفاع پایین‌تر مصالح غالب چوب و لته سر است. بعد از ورود حلب سقف اکثر کلبه‌ها با آن پوشانده می‌شود .
مسیرهای کوچ و مالرو‌های منتهی به آن بدلیل تعداد بالای وارگه بسیار زیاد است که هم وارگه‌های منطقه و هم مسیرهای کوچ و هم بازارهای بزرگ محلی موجود در مسیرهای منتهی به وارگه بدلیل حوادث و اتفاقات گوناگون صد سال اخیر از جمله یکجا نشینی اجباری دوره رضاشاه، تاسیس جاده رشت قزوین، تاسیس دامداری‌های صنعتی و سرعت پیشرفت تمدن بشری در پنجاه سال گذشته متروکه شده است که بعضا بدلیل ناآشنایی مسافران و گردشگران باعث ایجاد حادثه و مفقودی در مسیرها می‌گردد که آمار هلال احمر فومن از تعداد حوادث کوهستان در منطقه ماسوله گواه این مدعاست.
ضمن اینکه توصیه می‌شود که در فصول مختلف بخصوص پائیز و زمستان حتما در مسیرهای پرتردد مثل للندیز و کوهروبار به طبیعت گردی بپردازیم و از راهنمایان مسلط به منطقه استفاده کنیم می‌توان با تربیت راهنمای محلی در جوامع روستایی اطراف ماسوله هم ایجاد اشتغال داشت و هم از تعداد حوادث منطقه کاست و هم بدلیل اهمیتی که افراد محلی به محیط زندگی خود می‌دهند از آنها برای حفاظت از محیط زیست کوهستان کمک گرفت.
از مسیرهای معروف کوچ و وارگه‌های منطقه می‌توان به این مسیرها اشاره داشت :
دهراه آلیان به چسلی ماسال- گیلوندرود به باسکیمون- طارم به گردسایه- طارم به لاس پشته- زودله سر- خمارنسا- اشکلیت- خربو- للندیز- تیتی بارگاه – اسپی سنگ- خلیل دشت- سرایند- کوهروبار- کهنه ماسوله- خارند- قماش.
هرکدام از این مسیرها و مناطق در سطح ارتفاعی متفاوت با پوشش گیاهی متفاوت علاوه بر تعلیف دام عشایر می‌توانند نشان‌دهنده سبک زندگی عشایر منطقه و ایجاد کننده درآمد پایدار برای گردشگری منطقه با تربیت افراد متخصص در این حوزه شوند.
- ۱. ( Annamoradnejad, Rahimberdi; Lotfi, Sedigheh. “Demographic changes of nomadic communities in Iran (1956–۲۰۰۸)”. Asian Population Studies (به انگلیسی). ۶: ۳۳۵–۳۴۵. )
