کنکاش در زیست آدمی از اعماق تاریخ تا به امروز
نگاهی به فعالیت‌های نخستین آزمایشگاه انسان‌شناسی زیستی کشور
آنها که در دل قبرستان‌های باستانی خفته‌اند، نیاکان ما هستند و کاویدن آنچه از آنان بر جای مانده، پنجره‌ای به دنیای آکنده از رمز و راز گذشته است، روزگاری که جهان امروز ما امتداد آن است.
شاید شمار آنها که می‌دانند نخستین آزمایشگاه انسان‌شناسی زیستی کشور از بهمن ماه سال ۱۳۹۷ در پژوهشکده‌ی گیلانشناسی دانشگاه گیلان آغاز به کار کرده، بسیار نباشد اما محققان زیر سقف این آزمایشگاه به مطالعه و بررسی نمونه‌هایی از جمله باقیمانده‌‌ی جسم انسان‌هایی که در سالیان دورِ این سرزمین می‌زیستند، یا ابزاری که بکار می‌بردند و همچنین انسان‌های زنده می‌پردازند و اطلاعات حاصل از این پژوهش‌ها را در اختیار فعالان علوم مرتبط قرار می‌دهند. انسان‌شناسی زیستی شاخه‌ای از دانش انسان‌شناسی است که به مطالعه‌ی ویژگی‌های زیستی و بدنی، تکامل و تطور انسان و اختلا‌فات زیستی موجود میان انسان‌ها می‌پردازد و حالا چراغ‌های روشن آزمایشگاهی زیر آسمان رشت، روشنی‌بخش این مسیر در گیلان است.
مسؤولیت نخستین آزمایشگاه انسان‌شناسی زیستی کشور برعهده‌ی دکتر «محمد رضا اقدامی»عضو هیأت علمی گروه علوم اجتماعی دانشگاه گیلان است. وی در گفت‌وگو با مرور اظهار می‌کند: جرقه‌های احداث آزمایشگاه انسان‌شناسی زیستی از سال ۱۳۹۵ زده شد و ما کار خود را با مطالعه بر نمونه‌هایی که از لیار سنگ بن املش با سرپرستی دکتر«ولی جهانی» کشف شده بود، آغاز کردیم. اما در سال ۱۳۹۷ نخستین آزمایشگاه انسان‌شناسی زیستی کشور بصورت رسمی در پژوهشکده‌ی گیلانشناسی دانشگاه گیلان با حضور برخی مقامات افتتاح شد. واقعیت این است که ادارات و نهادهای متعددی برای راه‌اندازی این آزمایشگاه یاری‌رسان ما بودند و در این میان تلاش‌های ریاست محترم پژوهشکده‌ی گیلان شناسی جناب آقای دکتر «سید هاشم موسوی»، نظرِ مساعد معاونت پژوهشی دانشگاه گیلان جناب دکتر«سید ضیاءالدین میرحسینی» و همراهی بی شائبه‌ی سازمان برنامه و بودجه در تاسیس این آزمایشگاه بسیار حائز اهمیت بوده است.
کاربرد و اهداف
نتایج حاصل از پژوهش‌هایی که در این آزمایشگاه رخ می‌دهد، اطلاعات ارزشمندی را دراختیار دانشمندان و محققان علوم مختلف قرار می‌دهد. اقدامی می‌افزاید: ما معمولا روی ابعاد مختلف انسان‌شناسی کار می‌کنیم. ژنتیک یکی از زمینه‌هایی است که به آن می‌پردازیم و مواردی نظیرجمعیت‌های باز و بسته و یا اقوام مهاجر و بومی چه در نسل حاضر و چه در سطح باستانی – با استفاده از ابزارهای مختلف بیولوژیک از جمله ژنتیک جمعیت – مورد مطالعه قرار می‌گیرد. مبحث آنتروپومتری که مربوط به موضوع‌اندازه‌گیری ابعاد بدن و ساختار اطلس آناتومی انسان‌ها در مکان‌ها و قومیت‌های مختلف است، یکی دیگر از ابعاد مورد توجه ما در این آزمایشگاه به حساب می‌آید و تجهیزات مربوط به این آزمایش که بر روی انسان‌های زنده صورت می‌گیرد در این آزمایشگاه موجود است.
مبحث انسان‌شناسی جنایی یکی دیگر از زمینه‌های فعالیت این آزمایشگاه است که در آن به تشخیص هویت افراد زنده و متوفی پرداخته میشود و در این مقوله تشخیص هویت فرد در بدترین حالت ممکن، نظیر موارد خاصی چون آتش‌سوزی، سقوط همواپیما و تصادفات خطرناک ممکن میشود. همچنین این آزمایشگاه درعرصه‌ی باستان شناسی بر روی باستان شناسی زیستی تمرکز دارد. در این گرایش هم بر روی مواردی نظیر استخوان‌شناسی و تشخصیص هویت بقایای برجای‌مانده از انسان‌های باستانی و نیز فسیل‌های انسانی باقی‌مانده از دوران باستان توجه دارد. لازم به ذکر است که در این زمینه ما می‌توانیم خدماتی را نیز در زمینه‌ی تشخیص هویت شهدای گمنام ارایه دهیم.
از ویژگی‌های علوم چند رشته‌ای این است که از برنامه‌های کاربردی و ابزار همه‌ی رشته‌های مرتبط بهره‌مند می‌شوند. انسان‌شناسی زیستی با علوم زیستی، پزشکی، انسانی، هنر و دربرخی موارد حتی فلسفه هم اگر لازم باشد، ارتباط می‌یابد. در نتیجه ماحصل پژوهش‌هایش هم در اختیار بسیاری از رشته‌ها قرار می‌گیرد.
از سوی دیگر در حوزه‌ی پزشکی قانونی و تشخیص هویت قاتلان و مقتولان می‌توانیم به ارایه خدمات بپردازیم. همچنین در زمینه‌ی باستان‌شناسی زیستی نیز موارد غیر ارگانیکی همانند سنگ‌ها و زمان و مکان پیدایش آنها، انواع ابزارسازی و گذشته‌ی تاریخی و فرهنگی را بصورت علمی بررسی می‌کنیم و نتایج را در اختیار جوامع علمی و دانشمندان مربوطه قرار می‌دهیم.
آنچه تاکنون انجام گرفته
اقدامی درباره فعالیت‌های مختلفی که آزمایشگاه تا کنون داشته، چنین می‌گوید: فعالیت‌های ما با مقداری از استخوان‌های کشف شده از لیارسنگ بن املش آغاز شد و این مطالعه همچنان ادامه دارد. البته همزمان بر روی مقداری استخوان که از کلمر تالش پیداشده، نیز مطالعه می‌کنیم. تعیین سن و جنسیت، نوع بیماری‌هایی که در آنها وجود داشته، نوع تغذیه‌ای که داشتند و در صورتی که جنسیت‌شان زن بوده آیا دوران بارداری داشتند یا خیر موضوعاتی هستند که به بررسی آنها می‌پردازیم. همچنین باید گفت، قومیت یکی دیگر از مباحثی است که در پژوهش‌ها به آن توجه داریم تا بدانیم افرادی که نشانه‌های بیماری در آنها مشاهده شده در آن منطقه مبتلا شده‌اند و یا اینکه توسط افراد بومی و در همان مکان ابتلا یافته‌اند و یا اینکه بیماری توسط مهاجران به مکان حاضر انتقال یافته است.
انسان‌شناسی زیستی؛ دانشی بینا رشته‌ای
انسان‌شناسی زیستی شاخه‌ای از زیست‌شناسی است که با رشته‌های مختلف علوم در ارتباط است. اقدامی می‌گوید: از ویژگی‌های علوم چند رشته‌ای این است که از برنامه‌های کاربردی و ابزار همه‌ی رشته‌های مرتبط بهره‌مند می‌شوند. انسان‌شناسی زیستی با علوم زیستی، پزشکی، انسانی، هنر و دربرخی موارد حتی فلسفه هم اگر لازم باشد، ارتباط می‌یابد. در نتیجه ماحصل پژوهش‌هایش هم در اختیار بسیاری از رشته‌ها قرار می‌گیرد. بعنوان مثال وقتی ما در حوزه‌ی دیرینه‌آسیب شناسی روی بیماری‌هایی که در استخوان‌ها کشف شده است، کار می‌کنیم در می‌یابیم که نوعی بیماری از قرن‌ها پیش در منطقه‌ای خاص وجود داشته و باز می‌توانیم به این موضوع بپردازیم که پس از گذشت سال‌های بسیار چرا اوج این بیماری همچنان در آن منطقه وجود دارد؟
این امید برای ما وجود دارد که گروه زیست شناسی دانشگاه گیلان هم به نوعی ذهنیت خویش را نسبت به رشته‌ی انسان‌شناسی زیستی تغییر دهد و ما موفق شویم این رشته را برای دومین بار در دانشکده‌ی علوم پایه و گروه علوم زیستی دانشگاه گیلان راه‌اندازی کنیم.
در نهایت باید گفت این اطلاعات می‌تواند دارای ارزش پزشکی باشد که در اختیار دست‌اندرکاران علوم پزشکی قرار می‌گیرد و یا می‌تواند اطلاعاتی فرهنگی نظیر نحوه‌ی تغذیه دربر داشته باشد که می‌تواند در اختیار دانشمندانی که در زمینه‌ی زیست-فرهنگی و علوم اجتماعی تحقیق می‌کنند، قرا بگیرد. همچنین نتایج این پژوهش می‌تواند از فرآیندهای اعتقادی نشان داشته باشد و در صورت فراهم بودن امکان مطالعه برای ما، نتایج در اختیار افرادی که در این زمینه فعالیت می‌کنند، قرار می‌گیرد. در واقع انسان شناسی زیستی را نمی‌توانیم منسوب به یک گرایش علمی خاص بدانیم اما در سراسر جهان این رشته یکی از گرایش‌های زیست‌شناسی محسوب میشود.
جای خالی رشته‌ی انسان‌شناسی زیستی در دانشگاه گیلان
سال گذشته رشته‌ی انسان‌شناسی زیستی در دانشگاه علوم زیستی دانشگاه تهران در مقطع کارشناسی ارشد راه‌اندازی شد. دکتر اقدامی بعنوان یکی از اساتید این رشته در دانشگاه تهران می‌گوید: دانشجویان این رشته سفری همراه با اساتید خود به آزمایشگاه انسان‌شناسی زیستی گیلان داشتند و آموزش‌هایی را در یک کارگاه دو روزه بصورت عملی دیدند و امیدواریم پس از برطرف شدن شرایطی که به دنبال همه‌گیری کرونا ایجاد شده باز هم شاهد چنین اتفاقاتی در این آزمایشگاه باشیم. البته این امید برای ما وجود دارد که گروه زیست شناسی دانشگاه گیلان هم به نوعی ذهنیت خویش را نسبت به رشته‌ی انسان‌شناسی زیستی تغییر دهد و ما موفق شویم این رشته را برای دومین بار در دانشکده‌ی علوم پایه و گروه علوم زیستی دانشگاه گیلان راه‌اندازی کنیم و در این زمینه نیز فعالیت‌هایی شکل بگیرد.
اهمیت همکاری سازمان‌های ذی‌ربط
بی‌تردید تقویت عملکرد و اثربخشی بیشتر آزمایشگاه انسان‌شناسی زیستی بدون مشارکت ادارات و نهادهای مرتبط امکان پذیر 
نیست. اقدامی می‌گوید: قراردادی به تازگی میان آزمایشگاه و سازمان میراث فرهنگی رسما منعقد و قرار شده تا با رعایت حقوق سازمان میراث و ذکر نام کاشف نمونه، چه در زمینه‌ی انتشارات و چه در عرصه‌ی تحقیقات مطالعات انجام گرفته و اطلاعات حاصل از پژوهش‌ها در اختیار آنان قرار گیرد.
از این رو امیدواریم با همکاری خیرخواهانه‌ای که از سازمان میراث فرهنگی انتظار می‌رود محقق شود، این مشارکت به بهترین نحو شکل گرفته و آزمایش‌های ما با دریافت نمونه‌های خوبی از میراث فرهنگی به سمت و سوی بهتری هدایت شود.
انسان شناسی زیستی را نمی‌توانیم منسوب به یک گرایش علمی خاص بدانیم اما در سراسر جهان این رشته یکی از گرایش‌های زیست‌شناسی محسوب میشود.
این امید برای ما وجود دارد که گروه زیست شناسی دانشگاه گیلان هم به نوعی ذهنیت خویش را نسبت به رشته‌ی انسان‌شناسی زیستی تغییر دهد و ما موفق شویم این رشته را برای دومین بار در دانشکده‌ی علوم پایه و گروه علوم زیستی دانشگاه گیلان راه‌اندازی کنیم.
