منطقه آزاد انزلی؛ غفلت از توسعه داخلی، محروم از سرمایه خارجی

مناطق آزاد در تمامی نقاط جهان بعنوان دریچه­ای برای پیوستن به اقتصاد جهانی تلقی می­شود امروزه بسیاری از کشورها با هدف افزایش سطح مبادلات، پیشرفت در زمینه اشتغال، ورود سرمایه خارجی به داخل کشور، افزایش صادرات، افزایش نقش کشور در مناسبات جهانی و به طور کلی با هدف رشد و توسعه کشور در راستای برنامه­های حکومتی اقدام به ایجاد مناطق آزاد تجاری- صنعتی می کنند. در همین راستا، منطقه آزاد تجاری ـ صنعتی انزلی بطور رسمی در سال ۱۳۸۴ البته در راستای تلاش دولت های قبل، در جنوب دریای خزر و در مسیر کریدور شمال- جنوب تاسیس شد. ایجاد این منطقه در ۲۰ کیلومتری از حاشیه دریای خزر و مساحت۳۴۰۰هکتار خشکی و عمق ۲کیلومتری از دریا امکان دسترسی به بازارهای بین المللی و تجارت با کشورهای حوزه دریای خزر که بعنوان یک پایگاه لجستیکی برای صادرات و واردات است را فراهم کرده است. همین امر، فرصت­ها و مزیت­های مناسبی را در اختیار این منطقه قرار داده است، بطوری که بندر انزلی علاوه­ بر بزرگ ترین و پیشرفته ترین بندر ایران در دریای خزر، بخش مهمی از قدرت تجاری و اقتصادی در حوزه حمل و نقل نیز محسوب می­شود.

منطقه آزاد بندر انزلی دارای پارک صنعتی و تجاری بزرگ است که فضای مناسبی برای راه­اندازی بنگاه، صنعت و کسب و کارها و گسترش آنها فراهم آورده است. همچنین وجود موقعیت جغرافیایی این منطقه در ارائه زیرساخت­های مناسب و تسهیلات مالی باعث جذب سرمایه­ گذارانی در این منطقه شده است.

منطقه آزاد انزلی به عنوان یکی از مهم­ترین مراکز صنعتی، گردشگری و تجاری در کشور ما شناخته می­شود و دلیل آن وجود منابع طبیعی گرانبهایی است که در این مناطق وجود دارد. منطقه آزاد انزلی دارای ذخایر نفت و گاز است که وجود منابع طبیعی باعث توسعه صنعت نفت و گاز در این منطقه شده است. همچنین اهمیت جغرافیایی باعث شده است منطقه آزاد به عنوان یک پل ارتباطی بین المللی شناخته می­شود.

پروژه راه آهن منطقه آزاد بندر انزلی با هدف ایجاد ارتباطات حمل و نقل بهینه و سریع تر این منطقه با کشورهای همسایه شروع شد که این پروژه با فراهم کردن ارتباطات حمل و نقل زمینی و بین بندر انزلی و شبکه راه آهن کشور، بهبود قابل توجه­ای در حمل و نقل کالا و کاهش هزینه های حمل و نقل فراهم آورده است.

اهمیت اقتصادی منطقه آزاد بندر انزلی

کشور ایران به مانند تمامی کشورهای در حال توسعه، برای استفاده از مزایای تجارت جهانی و توسعه مناطق آزاد تجاری-صنعتی تاکنون ۷منطقه در نقاط مختلف کشور تاسیس کرده است اما نکته ای که در مورد این ۷ منطقه باید مورد بررسی قرار بگیرد این است که آیا این مناطق ظرفیت این را دارند که در گام اول موجب رشد و توسعه استان موردنظر و در گام بعدی موجب رشد کشور شوند؟

منطقه آزاد انزلی بعنوان یکی از این هفت منطقه، ظرفیت تبدیل شدن از یک بنگاه منطقه ای به یک بنگاه بین المللی و ملی را دارد. همانگونه که در اهمیت جغرافیایی نیز بیان شد نزدیکی این منطقه به کشورهای حاشیه حوزه دریای کاسپین و مجمع بزرگ اقتصادی اوراسیا تاثیر فراوانی در اقتصاد این منطقه ایفا کرده است.

برای اینکه سرمایه انباشت شده تاثیر مثبتی را ایفا کند به منابع اولیه ای نیاز دارد در غیر اینصورت نه تنها باعث رشد نمی شود بلکه رکود را نیز به همراه خواهد داشت. در اینجا منظور از منابع اولیه در واقع عواملی مثل عدم توسعه صنایع داخلی است که این امر می تواند موجب کاهش تولید داخلی و افزایش وابستگی به واردات شود.

منطقه آزاد دارای بنادر مدرن و پیشرفته است که این امر می­تواند امکان صادرات و واردات سریع و کارآمد را برای شرکت­ها و صنعت ها فراهم آورد و همچین  به دلیل برخورداری از تسهیلات مالی که شامل معافیت از مالیات بر سود، معافیت از عوارض ترخیص و امکان برخورداری از تسهیلات مالی و بانکی در رشد اقتصاد این منطقه و کشور تاثیرگذار بوده است. همچنین این منطقه به دلیل قوانین و مقررات و زیرساخت­های موجود در آن می­تواند شرایط را برای ایجاد شرکت و واحدهای تولیدی در این منطقه فراهم آورد که از این طریق به رشد همه جانبه اقتصادی استان و کشور کمک زیادی می­کند.

یکی از مهم ترین مزایای مناطق آزاد تجاری می­توان به توانایی مناطق در جذب و انباشت سرمایه اشاره کرد که با توجه به موقعیت جغرافیایی منطقه آزاد انزلی و بالاخص جذب سرمایه خارجی این امر توانسته است باعث سرعت بخشیدن به روند انباشت سرمایه و رشد اقتصادی منطقه شود. البته باید خاطر نشان کرد برای اینکه سرمایه انباشت شده تاثیر مثبتی را ایفا کند به منابع اولیه ای نیاز دارد در غیر اینصورت نه تنها باعث رشد نمی شود بلکه رکود را نیز به همراه خواهد داشت. در اینجا منظور از منابع اولیه در واقع عواملی مثل عدم توسعه صنایع داخلی است که این امر می تواند موجب کاهش تولید داخلی و افزایش وابستگی به واردات شود.

علاوه بر اینها برخی کشورها برای جلب سرمایه گذاری خارجی، حقوق کارگران را کمتر محافظت و یا نادیده می گیرند که در نهایت می­تواند باعث نارضایی و  تظاهرات کارگران شود که می­تواند ناپایداری اقتصادی را به همراه آورد. نوسانات نرخ ارز از دلایل دیگری است که می­تواند تجارت خارجی را تحت تاثیر قرار دهد و باعث رکود اقتصادی شود. بطور کلی وابستگی زیاد به سرمایه گذاری خارجی و عدم توجه به توسعه داخلی باعث می­شود یک کشور در معرض رکود و ناپایداری اقتصادی قرار بگیرد.

با توسعه فعالیت صنعتی، تجاری و خدماتی، منطقه آزاد انزلی به مساله اشتغال زایی و کاهش نرخ بیکاری و بهبود چرخه اقتصادی منطقه کمک فراوانی می­کند بگونه ای که این افزایش اشتغال می­تواند به افزایش تولید و درآمد ملی منطقه و کشور کمک کند، کارآفرینی و نواوری را در منطقه افزایش دهد و در نهایت استقلال اقتصادی منطقه را گسترش دهد.

فرصت­ها و چالش­های منطقه آزاد بندر انزلی

تاسیس منطقه آزاد در یک ناحیه از کشور در گام نخست به دلیل پتانسیل­های بالقوه­ای است که در آن ناحیه قرار دارد و درگام بعدی می توان به دلیل برخورداری از ظرفیت جذب بالا در آن منطقه ایجاد شود. منطقه آزاد بندر انزلی نیز با وجود پتانسیل­ها و قدرت جذب بالا همواره با فرصت ها و چالش­های بسیاری همراه بوده است.

برخی فرصت ها و چالش­های موجود در منطقه آزاد انزلی را می توان اینگونه مورد قرار داد  تا بتوانیم موانع و پتانسیل­های این منطقه را بهتر بشناسیم: یکی از پتانسیل ها و فرصت هایی که در منطقه آزاد انزلی وجود دارد و در نگاه اول یک اصل غیر مهم بشمار می رود مسطح بودن ۸۸ درصد از اراضی منطقه آزاد بندر انزلی است اما با نگاهی دقیق­تر می­توان یافت این پتانسیل می­تواند فرصت­های بسیاری را پیش روی این منطقه قرار دهد. از این اراضی می­توان برای ایجاد زیرساخت، پروژهای جدید و… استفاده کرد. همانطور که شاهد هستیم در طی سال های اخیر از این پتانسیل برای احداث فعالیت های متنوعی از جمله، مجتمع آرش مال بعنوان یک مجتمع تجاری، تفریحی و فرهنگی اشاره کرد که این پروژه از پیشروترین پروژه­ها با کاربری تجاری در منطقه آزاد بندر انزلی است که با مساحت ۲۲هزار متر مربع و ۱۵۰واحد تجاری و در ۶طبقه بنا شده است. همچنین می­توان به ساخت بزرگترین پردیس سینمایی در شمال کشور اشاره کرد که در یک سالن سینمایی فوق حرفه­ای با ۸۰۰نفر ظرفیت و سه سالن VIP راه اندازی شده است. راه اندازی آکواریوم انزلی نیز یکی دیگر از پروژه هایی که با بیش از ۱۰هزار متر مربع بنا و در ۴طبقه تاسیس شده است که این پروژه به تنهایی توانسته است به فرصت شغلی، سرمایه گذاری خارجی و ارتقاء گردشگری کمک شایانی کند. اما موردی که در این موارد علی­الخصوص در پروژه آکواریوم منطقه آزاد بندر انزلی نادیده گرفته شده است یکی از چالش­­های پیش روی این پروژه وضعیت پسماند و فاضلاب­های تولید شده است که می­تواند تاثیرات منفی بر زیستگاه دریایی و محیط زیست برجای بگذارد.

از سوی دیگر، منطقه آزاد بندر انزلی از بزرگترین مجموعه­های اقتصادی استان گیلان محسوب می­شود اما از ضعف نیروی انسانی ماهر و متخصص، مداخله نمایندگان و مدیران و از سوی دیگر از فقدان نیروی کارشناسی و متخصص رنج می­برد و اغلب نیروی انسانی با نفوذ و ابزارهای نامناسب وارد این سیستم شده­اند که این امر به نوبه خود چالش هایی را برای این منطقه فراهم آورده است که در ادامه برخی از این موارد را بررسی می­کنیم،

کمبود نیروهای متخصص: ضعف نیروی انسانی فنی و متخصص ممکن است منجر به کمبود تخصص و توانمندی در حوزه­های مدیریتی، مالی، تولیدی، بازاریابی و… برای این منطقه شود و مشکلات عملکردی را برای این منطقه فراهم آورد.

کاهش و عدم جذابیت برای سرمایه گذاران: عدم وجود نیروی متخصص و عدم تخصص گرایی در این منطقه ممکن است از میزان جذابیت این منطقه برای سرمایه گذاران بکاهد و در این زمینه ناکام واقع شود.

کاهش نظام مدیریت: منطقه آزاد بندر انزلی تنها در بین سال های ۱۳۹۵تا ۱۴۰۱ شاهد ۶ مدیر عامل در این سازمان بوده است که این خود نیز می­تواند باعث کاهش روند پیشرفت در این منطقه گردد و می تواند تضعیف قانون و نظم را منجر شود.

کاهش کارایی و کارآمدی: وجود کارکنان غیرمتخصص و ناکارآمد می­تواند باعث کاهش نظام مندی و کارآمدی در فرایند­های مختلف منطقه آزاد بندر انزلی شود که به تاخیر تصمیم گیری در زمان مناسب و افزایش هزینه های غیر ضروری و افت کیفیت خدمات منطقه از سوی سرمایه گذاران منجر می­شود.

رقابت پذیری: ضعف نیروی انسانی و مدیریت ناکارآمد می تواند از توان رقابتی این منطقه در بازارهای بین المللی بکاهد و عدم رشد این منطقه را در طی سال ها بوجود آورد.

نبود سیستم مدیریت زنجیره تامین باعث مشکلات در تاخیر حمل و نقل و افزایش هزینه ­ها شده است. از سوی دیگر، فقدان پارکینگ و انبارهای مناسب برای حمل و نقل نیز باعث تاخیر در حمل و نقل کالاها شده است که این خود می­تواند مشکلات بسیاری را هم برای صاحب کالا و هم خود کالا بوجود آورد.

منطقه آزاد بندر انزلی به عنوان یکی از مهم ترین مراکز حمل و نقلی در شمال کشور دارای پتانسیل­های فراوان است که برخی از پتانسیل ها شامل موارد زیر است:

این منطقه دارای بندرگاه بین المللی است که دسترسی مستقیم به دریای خزر را دارد و به عنوان درگاه اصلی صادرات و واردات کشور به کشورهای حاشیه دریای خزر و حتی کشورهای اروپا شرقی محسوب می شود. این منطقه از ارتباطات چندگانه حمل و نقلی که شامل راه آهن، جاده، بندرگاه و فرودگاه برخوردار است که این تنوع در حمل و نقل می­تواند امکان انتقال موثر و راحت تر را برای این منطقه فراهم کندو همچنین این منطقه دارای موقعیت استراتژیک مناسب است که موقعیت مناسبی را برای تبادل تجاری و حمل و نقل بین المللی فراهم آورده است. این موارد برخی از پتانسیل­های حمل و نقلی منطقه آزاد است اما در کنار این پتانسیل ها ضعف­هایی نیز در این خصوص وجود دارد که در ادامه برخی از آنها را بررسی می کنیم.

یکی از ضعف­ها در این حوزه زیر ساخت ناکافی در این منطقه است بطوریکه برخی از این زیرساخت های حمل و نقل که در بالا نیز به آنها اشاره شد نیازمند توسعه و بهبود هستند تا بتواند پاسخگوی حجم بیشتری از کالا و پتانسیل های منطقه آزاد بندر انزلی باشد. از دیگر مشکلات این منطقه مشکلات مربوط به لجستیک است که چالش های زیادی را با خود به همراه داشته است. نبود سیستم مدیریت زنجیره تامین باعث مشکلات در تاخیر حمل و نقل و افزایش هزینه­ها شده است. نبود پارکینگ و انبارهای مناسب برای حمل و نقل نیز یکی دیگر از مواردی است که باعث تاخیر در حمل و نقل کالاها شده است که این خود می­تواند مشکلات بسیاری را هم برای صاحب کالا و هم خود کالا بوجود آورد. نبود استانداردهای مناسب و نظارت درست نیز یکی دیگر از مواردی است باعث تاخیر در حمل و نقل شده است موارد دیگری نیز مانند: ترافیک های شهری و برون شهری، نبود هماهنگی درست بین اپراتورها، مشکلات مربوط به گمرک صادرات و واردات از دیگر موارد بسیار مهم در زمینه مشکلات لجستیگی در منطقه آزاد بندر انزلی است.

همچنین یکی از چالش­های پیش روی منطقه آزاد عدم ترمینال اختصاصی RO-RO در این منطقه است. این ترمینال امکان بارگیری و تخلیه سریع تر و کارآمدتر را فراهم می­کند این ترمینال از نظر امنیتی گاها بهتر عمل می­کند زیرا دسترسی را محدودتر و نظارت بصورت دقیق تر صورت می­پذیرد و همچنین استفاده از این ترمینال به بهبود ظرفیت بارگیری و تخلیه در بنادر کمک می­کند و می­تواند باعث افزایش توانایی در پذیرش و حجم بیشتر کالا ها شود و از این طریق همچنین می­توان هزینه حمل و نقل را کاهش داد. این ترمینال می تواند مزایای زیادی را برای صنعت حمل و نقل دریایی فراهم آورد.

از آنجایی که وجود تسهیلات و امکانات قانونی در منطقه آزاد فرصت های خوبی را در جذب سرمایه بخش خدماتی در منطقه آزاد بندر انزلی فراهم کرده است اما همچنان ناامنی اقتصادی در این منطقه به یکی از چالش های آن تبدیل شده است و این ناامنی می تواند به دلایلی مثل عدم نظارت مناسب و نبود استقرار قوانین و مقررات واضح، نبود تضامین حقوقی، تورم و نابرابری اقتصادی و… در این منطقه رخ دهد.