دوراهی انتخاب رشته کنکور و بازار داغ موسسات آموزشی
انتخاب رشته کنکور در گفت و گو با دکتر محسن مشکبید حقیقی
فرآیند انتخاب رشته کنکور سراسری از دیروز چهارشنبه دوم مهرماه در سایت سازمان سنجش آموزش کشور آغاز شد و تا پنجم مهرماه ادامه دارد. به نقل از ایرنا در این آزمون یک میلیون و ۱۲ هزار و ۶۳۲ نفر مجاز به انتخاب رشته شده‌اند.
اما داوطلبان چطور باید انتخاب رشته کنند؟ و آیا دانشگاه‌ها برای پذیرش در رشته‌های مختلف نیاز سنجی کرده‌اند؟ آنچه که در سال‌های اخیر شاهد آن بوده ایم گواه این است که در بیشتر موارد نه نیاز سنجی از سوی دانشگاه‌ها صورت گرفته و نه توانمندی و علاقمندی از سوی داوطلبان مد نظر قرار گرفته است. دلیل این ادعا نیز خیل عظیم فارغ التحصیلانی است که نه مهارتی دارند و نه هیچ علاقه و تعصبی نسبت به رشته‌ای که در آن فارغ التحصیل شده‌اند، که البته این معلول خود دارای علت‌های زیادی است، تا آنجا که به سوال کلیشه‌ای علم بهتر است یا ثروت از هر حیث خدشه وارد شده است.
آموزش عالی خود را مسول اشتغال فارغ التحصیلان نمی‌داند و بازار کار بخش خصوصی هم خواهان فارغ التحصیلانی که به جای مهارت فقط یک برگه کاغذ تحت عنوان مدرک کارشناسی، کارشناسی ارشد و حتی دکترا دارند نیست، دایره بسته بازار کار دولتی هم که نیازی به یادآوری ندارد.
شنیده‌ها حاکی از این است که پیش از اعلام نتایج اولیه، هزینه انتخاب رشته بعضی از مشاورهای انتخاب رشته در تهران یک میلیون تومان بود اما پس از اعلام نتایج، به یک و نیم میلیون تومان هم رسید! در شهرستان‌ها اما این رقم فرق می کند و از یک صدهزار تا چند صد هزار تومان متغیر است.
اما چرا چنین شده است؟!! شاید نبودن بسیاری از افراد در جایگاه واقعی شغلی که نشان از لیاقت، توانمندی و شایستگی شان داشته باشد موجب شده که روز به روز انگیزه‌ها کاهش یابد و برخی از افراد با علم بر اینکه کشش و علاقمندی به رشته‌ای خاص را در خود احساس نمی‌کنند بر خلاف میل باطنی و ناگزیر از شرایط اجتماعی، اقتصادی، شغلی و فرهنگی وارد همان رشته شوند! که طبیعتا نخواهند توانست برای خود و جامعه اثربخش باشند.
ولی تعدادی از داوطلبان که مجاز به انتخاب رشته شده‌اند واقعا تلاش کرده‌اند و علاقمند هستند که در رشته-شهرهای دلخواه خود قبول شوند. بازار انتخاب رشته هم این روزها داغ است. براساس اطلاعات موجود این بازار که طی یک هفته به اوج خود می‌رسد گردش مالی حدود چهل میلیارد تومان را به خود دیده است و این در حالی است که خیلی از خانواده‌ها توان پرداخت چنین هزینه‌هایی را ندارند.
شنیده‌ها حاکی از این است که پیش از اعلام نتایج اولیه، هزینه انتخاب رشته بعضی از مشاورهای انتخاب رشته در تهران یک میلیون تومان بود اما پس از اعلام نتایج، به یک و نیم میلیون تومان هم رسید! در شهرستان‌ها اما این رقم فرق می‌کند و از یک صدهزار تا چند صد هزار تومان متغیر است.
سخنگوی سازمان سنجش آموزش کشور اما در مصاحبه با ایرنا با تأکید بر اینکه حدود ۱۷۵ هزار داوطلب در رشته‌های با آزمون کنکور پذیرفته خواهند شد، می‌گوید: این سازمان برای شرکت کنندگان در آزمون سراسری ۹۹ که مجاز به انتخاب رشته شده‌اند، با دریافت هزینه‌ای‌اندک انتخاب رشته می‌کند.
وقتی در چنین انتخاب مهمی به نحوه صحیح انتخاب توجه نشود به کارکرد خوبی دست پیدا نمی‌کنیم. این فرآیند در مورد انتخاب رشته حتی به منافع سازمان‌ها هم توجه داشته چون به این باور رسیده است که ارتقاء یک سازمان و تحقق اهداف سازمانی به مقدار زیادی به این مساله وابسته است که چگونه بهترین افراد را برای محیط و پست سازمانی خاصی انتخاب کنیم.
به گفته فاطمه زرین آمیزی، سازمان سنجش آموزش کشور از داوطلبان فقط ۱۰ هزار تومان بابت انتخاب رشته هزینه دریافت می‌کند.
و اما طبق آماری که موقع برگزاری کنکور اعلام شد امسال حدود ۳۷ هزار داوطلب کنکور سراسری در گیلان با هم به رقابت پرداخته‌اند. ولی از این که چه تعداد از شرکت کنندگان در گیلان مجاز به انتخاب رشته شده‌اند، فعلا اطلاع نداریم. «به گفته دکتر ارسلان دمیرچی، نماینده تام الاختیار دانشگاه گیلان در امر برگزاری آزمون‌های سراسری، این آمار در دسترس استان‌ها نیست و از سوی دیگر چون برخی از داوطلبان در یک یا چند رشته و یا دانشگاه مجاز به انتخاب رشته شده‌اند نمی‌توان در پاسخ به این سوال یک عدد ارایه داد. البته وی همچنین یادآور شده است که به دلیل خالی بودن تعدادی از صندلی‌ها در دانشگاه ها، شانس قبولی نهایی افراد در کنکور امسال بیشتر است.»
اما به راستی برای انتخاب رشته چه نکاتی را باید مورد توجه قرار دهیم؟ یک روانشناس در پاسخ به این سوال می‌گوید:«انتخاب شغلی موفق که در گرو انتخاب رشته درست است به شناخت دقیق از شخصیت‌مان وابسته است».
در ادامه گفت و گوی «مرور» با محسن مشکبید حقیقی، که دارای دکترای تخصصی مشاوره بوده و استادیار مراکز آموزش عالی است را می‌خوانید:
– آقای دکتر به گزارش سازمان سنجش کشور تا هفته اول مهر جمعیت زیادی از جوانان کشور که آزمون کنکور سراسری را داده‌اند، با مرحله حساسی در زندگی خود روبرو می‌شوند و آن انتخاب رشته-شغل دانشگاهی است. فرآیندی که شاید به‌اندازه‌ی کافی برایش آماده نشده‌اند و یا از اطلاعات مورد نیاز برای انتخابی درست آگاه نیستند. آیا به نظر شما مشاوره برای انتخاب رشته ضروری است؟
در فرایند مشاوره شغلی، به افراد کمک می‌شود تا ضمن آشنایی با ویژگی‌های خود، با ویژگی رشته‌های موجود در جامعه نیز آشنا شوند. این فرآیند از آنجا نشأت گرفته شده که یک باور راسخ وجود دارد و آن اینکه هر وقت در باره گرایش‌ها و سلیقه‌های طبیعی و فطری خود بیشتر بدانیم راحت‌تر می‌توانیم در مسیر شغلی از چیزی که خود به خود در وجود ماست بهره بگیریم. اگر در ابتدای این مسیر شخصیت و علاقه خود را در نظر بگیریم احتمالا بیشتر از کار خود لذت برده و احساس رضایت بیشتری می‌کنیم و به همان نسبت کمتر در معرض آسیب روانی قرار می‌گیریم.
– درست می‌فرمایید ولی در سال‌های اخیر بواسطه دلایل مختلف انتخاب رشته با رویکردهای دیگری صورت گرفته است.
وقتی در چنین انتخاب مهمی به نحوه صحیح انتخاب توجه نشود به کارکرد خوبی دست پیدا نمی‌کنیم. این فرآیند در مورد انتخاب رشته حتی به منافع سازمان‌ها هم توجه داشته چون به این باور رسیده است که ارتقاء یک سازمان و تحقق اهداف سازمانی به مقدار زیادی به این مسئله وابسته است که چگونه بهترین افراد را برای محیط و پست سازمانی خاصی انتخاب کنیم. به همین دلیل روانشناسان و مشاوران به ویژه در حیطه انتخاب شغل، تلاش می‌کنند تا به افراد کمک کنند تا با ویژگی‌های شخصی خودشان بیشتر آشنا شوند.
– بنابراین کنکوری‌ها باید براساس شخصیت شان انتخاب رشته کنند.
بله، در این راستا از نظریه‌های متفاوتی استفاده می‌شود. یکی از نظریه‌های رایج در زمینه مشاوره شغلی، نظریه ترجیحات شغلی جان هالند است. هالند تلاش کرده است تا تیپ‌های شخصیتی را بطور کامل از هم جدا کند و در عین حال بر این باور است که محیط‌های شغلی گوناگون نیز، ویژگی‌های خاصی را طلب می‌کند و هر محیط با توجه به مشخصه‌های خاص خود، تنها به برخی از تیپ‌های شخصیتی اجازه رشد داده و مانع رشد تیپ‌های شخصیتی دیگر می‌شود. بنابراین هنر مشاوران شغلی در آنجاست که برای هر تیپ شخصیتی، مسیر شغلی خاصی را معرفی کنند.
– صحبت‌های شما درست است ولی به نظر می‌رسد رعایت این شاخص‌ها که ضروری هم هست در یک جامعه نرمال پاسخگو باشد نه در جامعه‌ای که گاه هیچ چیز سر جای خودش نیست.
به هرحال از یک جایی باید چاره‌اندیشی کرد و کارها را اصولی‌تر پیش برد. وقتی انتخاب رشته درست انجام نشود فرد حتی پس از قبولی نهایی و ورود به دانشگاه نمی‌تواند در رشته‌ای که انتخاب کرده موفق باشد و به تاسی از آن در شغل آینده اش هم دچار مشکل می‌شود.
– لطفا بفرمایید افراد با شخصیت‌های مختلف چطور انتخاب رشته کنند؟
افراد نخست باید ویژگی‌های شخصیتی خودشان را در نظر بگیرند تا در حد توان بتوانند درست انتخاب رشته کنند. سپس ببینند با توجه به رتبه و نمره‌ای که دارند در کدام دانشگاه-شهر قادر به انتخاب رشته هستند.
به عنوان مثال افراد شخصیت جو خود را از راه شغل، به نمایش می‌گذارند و یا گاهی گرایش افراد به مشاغلی است که احساس می‌کنند تجاربی را که با شخصیت آن‌ها سازگار است در اختیارشان قرار گیرد. افرادی هم با انتخاب شغلی مشابه، دارای شخصیت‌های مشابه هستند و در بسیاری از موقعیت‌ها به طریق مشابهی واکنش نشان می‌دهند. به بیان دیگر شش تیپ محیطی- شخصیتی که هالند آن‌ها را معرفی کرده است شامل تیپ‌های واقع گرا، جستجوگر، هنری، اجتماعی، قراردادی و متهور است.
– به عنوان مثال تیپ شخصیتی واقع گرا در چه رشته‌هایی بیشتر موفق هستند؟
این افراد از مشاغلی مانند مکانیکی اتومبیل، نقشه برداری، تکنسین برق خوششان می‌آید و به کار کردن با ابزار علاقمند هستند و ترجیح می‌دهند بیشتر با اشیا سر و کار داشته باشند تا با افراد، و دارای ویژگی‌هایی چون مطیع بودن، متواضع، با صداقت، با ثبات، بی پرده، فعال و صرفه جو هستند، بنابراین مشاغلی مانند رشته‌های مهندسی(برق، عمران، مکانیک، نفت) و تعمیرکار رادیو و تلویزیون را می‌توان به این گروه از افراد پیشنهاد داد.
– آن‌هایی که عاشق پزشکی هستند و می‌خواهند در این رشته تحصیل کنند چه ویژگی‌های شخصیتی دارند؟
این گروه از افراد دارای تیپ جستجوگر هستند و کارکردن در تنهایی را ترجیح می‌دهند. آن‌ها از حل کردن مسایل ذهنی و شناخت دنیای مادی لذت می‌برند. و دارای ویژگی‌هایی چون کنجکاو، درونگرا، روشنفکر، خوددار و کم حرف هستند. به همین دلیل می‌توان مشاغلی مانند زیست شناس، تحلیلگر کامپیوتر، پزشکی، دندانپزشکی، داروسازی، دامپزشکی، اقتصاد دان، تحلیل گر آمار، باستان شناس را به این گروه پیشنهاد داد.
– و آن‌ها که شخصیت هنری دارند چطور؟
افرادی با تیپ هنری، کار در محیط‌های هنری را به عنوان فرصتی برای خود-ابرازی خود تلقی می‌کنند. این افراد به کارهای هنری علاقمندند و ویژگی‌هایی چون عاطفی بودن، وسواسی، خیالپرداز، احساسی و نامنظم دارند و می‌توانند برای مشاغلی چون بازیگری، داستان نویسی نواختن آلات موسیقی، طراحی، نقاشی، مجری برنامه‌های تلویزیونی، طراح مبلمان و گرافیست و طراح فضای سبز، مفید باشند.
– هر چند که به جز تیپ شخصیتی و علاقمندی، این رتبه است که در انتخاب رشته دست افراد را برای انتخاب دلخواه می‌بندد و گاه اولویت فرد، فقط ورود به دانشگاه است! اما اگر افرادی به لحاظ شخصیتی بیشتر اهل روابط اجتماعی باشند، بهتر است چه رشته‌هایی را انتخاب کنند؟
افرادی با ویژگی‌های تیپ اجتماعی، بیشتر دوست دارند در نقش آموزگار، روحانی، مشاور و پرستار ظاهر شوند. چون ویژگی‌هایی مانند معاشرتی بودن، خونگرم، علاقمند به رفاه و آسایش دیگران، صمیمی، آرمانگرا، دارای روحیه همکاری و همدلی در آن‌ها مشاهده می‌شود. از این رو می‌توان به آن‌ها مشاغلی مانند دبیری، پرستار کودک، گفتار درمان، مددکاری اجتماعی، روانشناس و مشاوره پیشنهاد داد.
– افرادی هم هستند که شخصیت ریسک پذیر دارند. لطفا در مورد آن‌ها هم توضیح دهید.
بله، همینطور است. افراد طیف تهوری به فروشندگی، مدیریت، تجارت و تولید برنامه‌های ورزشی، علاقمندند و ویژگی‌های ماجراجویی، بلند پروازی، پر انرژی بودن و دست زدن به کارهای مخاطره آمیز را دارند. بنابراین در مشاغلی مانند مدیر خدمات غذایی، مدیر هتل، مهندس صنایع، نماینده بیمه، کارگزار سهام می‌توانند مفید باشند.
– خب پس بهتر است امسال به داوطلبان کنکوری که مجاز شده‌اند پیشنهاد کنیم اول تیپ شخصیتی خود را بررسی کنند و بعد انتخاب رشته.
در اصل نیز باید این ملاک‌ها مد نظر قرار بگیرد. مثلا افرادی با ویژگی‌های قراردادی، شدیدا به فعالیت‌های منظم کلامی یا عددی علاقمند بوده و از فعالیت‌های هنری و جسمانی اجتناب می‌کنند. آنان سازگار، وظیفه شناس، فرمانبر، منظم، کاری، تودار و سازمان یافته هستند به همین دلیل در مشاغلی مانند حسابداری، معاونت اجرایی، منشی دادگاه، بیمه گر، مشاور مالیاتی و کارگزار مسافرتی می‌توانند موفق‌تر باشند. البته اینها بدین معنی نیست که افراد به سراغ رشته‌های دیگر نروند. بلکه هدف این است که انتخاب رشته هدفمند و بهینه و اصولی انجام شود تا نتیجه مطلوبی هم در پی داشته باشد.
– همانطور که می‌دانید طرف دیگر قضیه انتخاب رشته، والدین هستند. والدینی که به هنگام برگزاری امتحان کنکور بیشتر از دانش آموز اضطراب دارند و به هنگام انتخاب رشته نیز به بازار کار برای آینده فرزند خود فکر می‌کنند.
بله، والدین در کنار داوطلبان کنکور در بسیاری موارد نادیده می‌گیرند که فرزندانشان می‌توانند شغلی داشته باشند که با خصوصیات شخصیتی و آنچه دوست دارند انجام دهند، متناسب باشد. جایی در طول راه انتخاب، برپایه رویاهای اولیه و الهام گرفته از خود واقعی مان بر موضوعاتی تمرکز می‌کنیم که ضرورت کمتری دارند. مثلا اینکه چه مدارکی در دانشگاه‌ها ارایه می‌شود؟ چه کلاس‌هایی ضرورت دارد؟ چه مشاغلی ایمنی و درآمد بیشتری دارد؟ و… از جمله این موضوعات هستند. اما اطلاعاتی که درباره شخصیت خود بدست می‌آوریم، کمک می‌کند تا درباره کلاس‌هایی که باید بگذرانیم و شغل مطلوبمان را انتخاب کنیم، تصمیمات درستی بگیریم. چون موفقیت شغلی ما بر پایه اطلاعات مربوط به خودمان قرار دارد. هر چه خود منحصر به فرد خویش را بهتر شناسایی یا قبول کنیم، بهتر قادریم به انتخاب‌های شخصی و شغلی مناسب تری دست بزنیم.
– و توصیه پایانی شما برای عزیزان کنکوری چیست؟
اگر «شخصیت» و مقوله‌های مربوط به آن را بیشتر بشناسیم، بهتر می‌توانیم تفاوت‌های مردم را درک و قبول کنیم. باید آگاه باشیم که رشته‌های شغلی که با اولویت‌های شخصی ما منطبق نیست غالب اوقات انرژی و تمرکز بیشتری احتیاج دارد و ممکن است با تمام تلاش‌هایی که انجام داده ایم، در آن موفق نشویم. هر یک از ما فقط برای مشاغل محدودی شایستگی داریم.
