«تالشییه درس» سندی برای آموزش زبان بومی
رونمایی از نخستین درسنامه فرهنگ بومی آموزش و پرورش
یک‌صد سال و اندی از اجرای نظام نوین آموزشی و گذار از مکتب‌خانه به مدرسه‌های جدید می‌گذرد و طی این مدت تمام برنامه آموزشی توسط رده ملی به مراکز اجرایی و آموزشی پایین دستی دیکته می‌شده است. جریانی یک طرفه که همواره تصمیم گیرنده آن وزارت آموزش و پرورش بوده و توانمندی واحدهای آموزشی و سطح محلی جایگاه در خور شانی نداشته است.
شورای عالی انقلاب فرهنگی در سال‌های ۶۴ و ۶۵ خورشیدی تحولات بنیادین آموزش و پرورش را کلید زده اما جنگ این برنامه را به تعویق انداخت.
پیش از انقلاب اسلامی ایران در سال ۱۳۵۷ برنامه ریزی محلی هیچ جایگاهی در ساختار آموزش و پرورش نداشته و پس از انقلاب نیز ایدئولوژی و نگاه خاص به مقوله آموزش و پرورش دهه شصتی مد نظر قرار گرفته است. تشکیل امور تربیتی، ایجاد گزینش و حوزه نیروی انسانی و تربیت معلم مصداق‌هایی از نخستین تغییرات این حوزه هستند.
سند تحول از کجا شروع شد؟
شورای عالی انقلاب فرهنگی در سال‌های ۶۴ و ۶۵ خورشیدی تحولات بنیادین آموزش و پرورش را کلید زده اما جنگ این برنامه را به تعویق انداخته و بخشی از این برنامه پس از پایان جنگ در سال ۱۳۶۸ در غالب نظام آموزش جدید متوسطه تا سال ۱۳۸۲ به اجرا درآمده است. دولت سازندگی و دولت اصلاح طلبان با این برنامه دست و پنجه نرم کرده‌اند اما کیفیت آموزش در این سال‌ها باز هم تغییر چندانی نکرده است.
نمونه این شیوه نگارش درس «خانواده آقای هاشمی» کارمند اداره پست کازرون استان فارس به قلم دکتر غلامعلی حداد عادل است. موضوع انتقال محل کار پدر خانواده به نیشابور و بازدیدی که از شهرهای مسیر سفرشان میکنند و توصیف شهرهای ایران در این بخش از درس تعلیمات اجتماعی سوم ابتدایی هر دانش‌آموزی را از هر جای کشور و جغرافیای خاص محل زندگی جدا می‌کرد و بدون اینکه اثری از زبان محلی در آن باشد به دنیای سایر قوم‌ها و شهرها می‌برد.
![خاجی بابایی]()
اصلاح‌طلبان، اصول‌گرایان و اصلاح آموزش
اصلاح‌طلبان، اصول‌گرایان و اصلاح آموزش این بار هیات وزیران دولت اصلاحات با مشاهده عدم کارایی برنامه پیشین که سودی از آن نبرده بود، مطالعه سند ملی آموزش را رونمایی کردند. گامی که هر چند دیر اما بالاخره برداشته شد. تدوین برنامه‌ای که ۸ سال از سال ۱۳۸۲ تا ۱۳۹۰ زمان برده و از سال ۱۳۸۸ ناگهان به سند تحول بنیادین آموزش و پرورش معروف شده است. سندی که در زمان مطالعه ۴ وزیر و ۲ سرپرست به خود دیده و توسط حاجی‌بابایی وزیر وقت آموزش و پرورش در سال ۱۳۹۰ رونمایی شده است. سندی بالادستی که در طول سه برنامه پنجم و ششم و هفتم توسعه کشور مسیر آموزش و پرورش کشور را از سال ۱۳۹۰ تا ۱۴۰۴ ترسیم می‌کند. اما باز همان جنبه دستوری دهه‌های گذشته با نگاهی اصول‌گرایانه در این برنامه تداعی شده است و تنها ارمغانش کتاب‌های استان محور که بیشتر در زمینه جغرافیا منتشر می‌شده و چیزی برای عرضه نداشته است.
![سیدمحمد بطحایی]()
گام سوم و مدرسه محوری
گام سوم و مدرسه محوریالبته این سند هم مانند سایر برنامه‌های پیش از خود مورد تردید جدی قرار گرفته تا اینکه سید محمد بطحایی وزیر وقت آموزش و پرورش دولت تدبیرو امید در نشست خبری هفته معلم در ۱۵ اردیبهشت ۱۳۹۷ از اصلاح همین سند و رویکرد تازه ای به نام مدرسه محوری و برنامه ویژه مدرسه سخن گفته است.
خبرگزاری ایرنا درباره جزییات این خبر به نقل از بطحایی در هفته معلم، گزارش داده است: «سند برنامه درسی ملی مهمترین سند نظام آموزشی است و اضافه کرد: یکی دیگر از فعالیت‌های مهم در سال ۹۷ اجرای برنامه ویژه مدرسه با عنوان« بوم » بود که این برنامه برای اولین بار تلاش دارد تا انعطاف لازم را در اختیار مدرسه و مدیر و معلم قرار دهد تا آنها بتوانند متناسب با نیازهای فردی، اجتماعی، محلی و منطقه ای محتوای آموزش رسمی در برنامه رسمی درسی را به دانش آموزان ارائه دهند. دانش‌آموزان در یک دوره ۱۲ تا ۳۶ ساعته مهارت های پایه را می آموزند و تلاش داریم تا شرایطی برای عرضه و فروش تولیدات دانش آموزان ایجاد کنیم».
اسفند ماه سال ۱۳۹۷ جلساتی از سوی سازمان پژوهش و برنامه ریزی آموزشی وزارت آموزش و پرورش برگزار می‌شده که تببین برنامه ویژه مدرسه(بوم) را برای مدیران هدف خود قرار داده است.
ایرنا در ادامه همین گزارش به نقل از بطحایی افزوده است:« مهمترین رویکرد ما مدرسه محوری است. سال های سال است آموزش و پرورش با اسامی مختلف به دنبال این موضوع بود که به مدرسه اختیارات داده شود، شایستگی عوامل ما در مدرسه افزایش یابد و بخش عمده مسائل تربیت بچه ها داخل مدرسه تصمیم گیری شود».
مبنای قانونی بوم از کجاست؟
خاستگاه قانونی این طرح راهکارهای ۵-۵، ۲-۶، ، ۶-۱۱، ۱-۱۶ سند تحول بنیادین آموزش و پرورش و مصوبه ۲-۱۳ برنامه درسی ملی است. این اصلاحیه مهم تنوع بخشی به محیط‌های یادگیری، متناسب‌سازی برنامه‌های درسی با نیازها و شرایط اقلیمی و جغرافیایی استان‌های کشور، جلب مشارکت حداکثری خانواده‌ها، سازمان‌های فرهنگی، هنری، خدماتی، مذهبی و تولیدی برای طراحی و اجرای برنامه‌ها و فعالیت‌های خارج از کلاس و مدرسه و ارتقای توانمندی‌های معلمان برای مشارکت مؤثر آنها در برنامه ریزی درسی در مدرسه را دنبال می‌کند.
![محسن حاجی میرزایی]()
آغازی برای یک تحول
آغازی برای یک تحولاسفند ماه سال ۱۳۹۷ جلساتی از سوی سازمان پژوهش و برنامه ریزی آموزشی وزارت آموزش و پرورش برگزار می‌شده که تببین برنامه ویژه مدرسه(بوم) را برای مدیران هدف خود قرار داده است.
هر چند پس از تغییر سید محمد بطحایی در اردیبهشت ۱۳۹۸ و تعیین محسن حاجی میرزایی به عنوان وزیر جدید برای وزارتخانه نگون‌بخت آموزش و پرورش انتظار می‌رفت این سند نیز دچار همان مصیبت سندهای دیگر شود ولی در کمال خوشبختی باید بگوییم این اصلاحات همچنان پابرجا مانده است.
ابلاغیه این بخش مهم از سال ۱۳۹۸ به شهرستان‌ها، تکاپویی به راه انداخته و محتوای آموزشی برنامه طبق برنامه‌ریزی‌ها از سال تحصیلی ۱۳۹۹ -۱۴۰۰ به عنوان شروع بحث مدرسه محوری اجرایی می‌شود. اما پرسش این است که چند اداره در کشور توانسته‌اند چنین محتوایی را تولید کنند؟
تالش در صدر تولید محتوای بومی
تا اینجا فقط اداره آموزش و پرورش تالش درسنامه‌ی مدون درس بوم را به نام «تالشییه درس» طراحی، چاپ و رونمایی کرده است. هر چند این کتاب به دلیل کم توجهی به رونمایی در پایان جلسه روز چهارشنبه ۲۲ مرداد شورای اداری شهرستان تالش و اطلاع‌رسانی ضعیف رسانه‌های جمعی چندان برجسته نشده و از آن تنها با نام نخستین کتاب تالشی در سطح مدرسه یاد میکنند.
رییس اداره آموزش و پرورش تالش درباره فرآیند تدوین نخستین درسنامه بوم کشور به مرور می‌گوید: ادارات نقاط مختلف کشور پس از ابلاغ امکان تدریس زبان بومی در چارچوب نیازهای منطقه‌ای و به شکل برنامه فوق العاده تلاش میکنند تا محتوای لازم را تولید کنند و از همین رو شورای آموزش و پرورش تالش در آذر ماه سال گذشته (۱۳۹۸) تدوین درسنامه طرح بوم را برای پایه های چهارم، پنجم و ششم مقطع دوره دوم ابتدایی تصویب کرده که توسط شهرام آزموده آموزگار تالشی این اداره نوشته شده و پس از بازنگری چاپ شده است.
تدریس به زبان‌های بومی ویژگی دیگری نیاز دارد و معلم نیز باید به این زبان مسلط باشد و با توجه به اینکه هر کلاس دوره ابتدایی تنها با یک معلم اداره می‌شود چالش‌های آموزشی خودنمایی می‌کند.
«سید مرتضی مختاری» در پاسخ به این سوال تصریح می‌کند: بیشتر معلم‌های مدارس تالش اهل همین منطقه هستند و با این زبان آشنایی دارند. چنانچه معلمی به هر دلیلی توانایی تدریس نداشته باشد از معلم‌های پوششی برای این کار استفاده می‌کنیم.
کمبود بودجه، درد همیشگی
این مقام دولتی ضمن بیان تحصیل ۹ هزار دانش آموز سه پایه دوره دوم ابتدایی جامعه هدف این کتاب در مدرسه های اداره تالش تصریح می‌کند: منابع محدود مالی این اداره کفاف هزینه‌ها را نمی‌کند و کار چاپ کتاب با کمک خیرهای منطقه در ۳ هزار جلد با قیمت هر نسخه فقط ۲ هزار تومان انجام شده است. چنانچه منابع مالی برای چاپ تعداد بیشتر تامین نشود این کتاب در سال تحصیلی جدید تنها برای پایه چهارم تدریس می‌شود.
نگارش این کتاب ۲۴ صفحه‌ای حاصل تجربه ۱۰ ساله من برای تدریس به زبان تالشی با الفبای زبان فارسی در مدرسه است و کتاب به صورت عمدی ترجمه فارسی ندارد.
البته شهرستان تالش اداره مستقل دیگری در بخش حویق نیز دارد.
کتابی به زبان تالشی
نویسنده کتاب «تالشییه درس» آموزگاری ۴۹ ساله است که ۲۹ سال پیشینه تدریس در دوره ابتدایی دارد و دانش آموخته مقطع کارشناسی زبان و ادبیات فارسی نیز هست. «شهرام آزموده کله‌سرا» درباره شیوه نگارش درسنامه دوره ابتدایی اظهار می‌کند: «درسنامه ۸ مبحث دارد و صفحه‌های کتاب سعی می‌کند فرهنگ بومی را برای آموزندگان ارایه کند. سخنی با پدر و مادرها و دانش‌آموزان مقدمه کتاب است. سپس معرفی زبان تالشی و گویش‌های آن، معرفی کوتاه پیامبر دین اسلام و بیان حدیثی درباره آموزش دانش، میهن دوستی، معرفی قوم تالش، ضرب المثل‌های تالشی، شعرتالشی، معرفی فرهنگ شهرک تاریخی ماسوله و آموزش چند بازی محلی بخشهای مختلف کتاب را تشکیل می‌دهد».
البته کتاب تنها به زبان تالشی نوشته شده و ترجمه فارسی ندارد و برای نوآموزانی که بیشترشان آشنایی کمی با زبان مادری دارند دشوار به نظر می‌رسد. شهرام آزموده کله‌سرا به این سوال چنین پاسخ می‌دهد: «نگارش این کتاب ۲۴ صفحه‌ای حاصل تجربه ۱۰ ساله من برای تدریس به زبان تالشی با الفبای زبان فارسی در مدرسه است و کتاب به صورت عمدی ترجمه فارسی ندارد تا حس جستجوگری دانش‌آموزان را تحریک کند. آنها با این روش می‌توانند تعداد بیشتری از واژگان و جمله‌های کتاب را بیاموزند که برای افزایش سطح یادگیری بسیار پسندیده است».
الفبای تالشی هم رونمایی شده است
زبان تالشی یکی از بازماندگان زبان اوستایی است و به لحاظ واژگانی با حرفهای صامت کمی سختی تلفظ دارد و نوشتار ویژه ای برای نگارش آن لازم است. این زبان از آغاز بدون الفبا به حیات خود ادامه داده و با ادبیات پرمغز شفاهی خود زنده مانده است. آموزگار تدوینگر این کتاب درباره این موضوع بیان می‌کند: «مخاطب درسنامه دانش آموزانی هستند که در سه سال نخست دوره ابتدایی توانایی نوشتاری و خواندنی الفبای زبان فارسی را دارند و برای خوانش و نوشتار مشکل چندانی ندارند و دکتر «محرم رضایتی» مدرس دانشگاه گیلان آن را پیش از انتشار ویرایش کرده است. البته پیش از تدوین این درسنامه ساده ۲۵ تن از نخبه‌های دانشگاهی در زمینه ادبیات و زبان‌شناسی طی پژوهشی ۳ ساله نخستین الفبای زبان تالشی نگارش کرده‌اند. الفبایی با تکیه بر الفبای ۳۲ حرفی زبان فارسی و ۳ حرف صامت ویژه زبان تالشی که در کتابی به نام «همواج» منتشر شده است. هدف نیز پیشگیری از پراکنده نویسی سلیقه‌ای و گسترش یکسان نویسی برای همه خوانندگان است. رسم الخط همواج واژگان چند بخشی را با نیم فاصله و سایر واژگان جدا را با فاصله کامل از یکدیگر جدا می‌کند و از این لحاظ گامی رو به جلو است».
نویسنده همچنین درباره تازگی و ناآشنایی خوانندگان در نخستین مواجهه با این الفبا می‌گوید: «امکانی برای توزیع کتاب همواج دانش‌آموزان مدرسه موجود نیست اما مدرسین این کتاب طی چند دوره شیوه استفاده از همواج را می‌آموزند و به دانش‌آموزان منتقل میکنند که بسیار به صرفه تر از ارایه کتاب به دانش‌آموز به شکل خودآموز است».
چالش گویش‌های زبانی
چالش دیگر گویش ویژه کتاب و گوناگونی گویش‌های موجود تالش زبانان‌ها در همه جای جغرافیای زندگیشان از جمله محدوده شهرستان تالش است. نویسنده این کتاب اسالمی سخن می‌گوید در حالی است که بیشتر ساکنان بخشهای مرکزی، کرگانرود و بیشتر بخش حویق به گویش طولارودی و کرگانرودی تکلم میکنند.
گیلان علاوه بر تالشها، گیلک‌ها و دیلم‌ها را نیز دارد. اینکه مسوولان دولتی و فعالان فرهنگی این قوم‌ها برای درس بوم چه کرده‌اند موضوعی است که جا دارد به آن پرداخته شود.
شهرام آزموده در این مورد پاسخ می‌دهد: میان گویش‌های مرکزی(بخش اسالم) و کرگانرودی (بخشهای مرکزی، کرگانرود و بیشتر بخش حویق) ارتباط بسیار نزدیکی برقرار است و میتوان مدعی شد که تا ۸۰ درصد واژگان مانند یکدیگر هستند. البته فرصت برای طراحی کتاب ویژه هر گویش بسیار اندک بود و در مقدمه پیش بینی شده است تا در ویرایش‌های بعدی این کتاب برای سال‌های آینده مد نظر قرار دهیم.
این در حالی است که چنانچه اداره‌های آموزش و پرورش دیگر نقاط زبان‌های ایران قصد انجام چنین کاری داشته باشند باید به فکر این تنوع باشند.
قوم‌های دیگر گیلان چه کرده‌اند؟
کتابی با نام «تالشییه درس» به معنی درس تالشی جهت چند عنوان نخستین را به خود اختصاص داده است. این کتاب نخستین درسنامه برنامه ویژه مدرسه(بوم)، زبان‌های بومی ایران، زبان تالشی و استفاده از الفبای ویژه در آموزش و پرورش رسمی کشور به شمار می‌رود.
البته استان گیلان علاوه بر تالشها، گیلک‌ها و دیلم‌ها را نیز دارد که فرهنگ دیلمی(آمارد) از دیرینگی بیشتری نسبت به دیگران برخوردار است. اینکه مسوولان دولتی و فعالان فرهنگی این قوم‌ها برای درس بوم چه کرده‌اند موضوعی است که جا دارد به آن پرداخته شود.
حیف که تلاش‌هایی اینچنین با مسامحه و سهل‌انگاری‌های فنی به باد می‌رود. از وجنات کتاب پیداست که تصاویر و گرافیک کتاب به دست ضعیف‌ترین گرافیست‌ها سپرده شده است و معمولا در چنین کارهایی کع کار به دست کاردان سپرده نمی‌شود و یک نفر گمان می‌کند همه چیز را بلد است، متن هم به لحاظ فنی و ساختاری و… درست از آب درنمی‌آید.
کتاب برای دوره ابتدایی طراحی شده و کودکان با نقاشی بیشتر از عکس ارتباط برقرار میکنند. متن سنگینی هم نداره. البته نخستین تجربه هست و خالی از اشکال نخواهد بود.
چطوری میتوان تهیه کرد