زمین گردشگری معادن کهنِ گیلان، تاریخ، انسان و درآمدزایی!

میثم نوائیان- باستان‌شناس-مسئول موزه‌های استان گیلان/ نیما فریدمجتهدی- راهنمای طبیعت‌گردی

گیلان هرچند سرزمینی است که تنوع شرایط جغرافیایی و بوم‌شناختی آن سبب تنوع زیاد منابع و جاذبه‌‌های طبیعی مورد استفاده در انواع گردشگری طبیعت‌محور ازجمله اکوتوریسم و ژئوتوریسم شده اما بخش اکوتوریسم یا طبیعت‌گردی آن شاید به چندین دلیل ازجمله مظاهر خاص شرایط اکولوژیک گیلان و البته تأکید شاخه ژئوتوریسم بر طبیعت بی‌جان که مربوط به پدیده‌های زمین‌شناسی و ژئوموفولوژیک می‌شود پیشی گرفته است.

 البته شاید هم یکی از مواردِ پنهانِ این عدم توجه، مستتر بودن بسیاری از فرم‌ها و ساختمان‌های زمین‌شناسی در بسترِ پوشش خاک به‌نسبه ضخیم و البته پوشش گیاهی هیرکانی است که البته همیشه بلای جان زمین‌شناسان بوده‌است. با‌این‌حال، همین بخش طبیعتِ بی‌جانِ ژئوتوریسم آنچنان از تنوعی برخوردار است که در تمامی بخش‌های آن شاید بتوان در استان گیلان ژئوسایت‌هایی برای معرفی ساماندهی و معرفی و بهره‌برداری کرد. ژئوسایت‌ها، سایت‌های زمین‌شناسی و ژئومورفولوژیکی هستند که با توجه به درک و میزان بهره‌برداری انسان از کره زمین، از لحاظ علمی، فرهنگی‌–‌تاریخی، زیبایی‌شناسی و اقتصادی-‌اجتماعی، حائز اهمیت هستند.

نکته قابل توجه در مورد معادن کهن استان گیلان و بهره‌برداری از آن در مقایسه بقیه نقاط فلات ایران، همراهی اکوسیستم جنگلی و مناظر و جاذبه‌های طبیعی است که این فرصت را در بهره‌برداری مناسب‌تر کرده و منجر به تنوع برنامه‌های بازدید از معادن کهن می‌شود که عموماً با ذائقه گردشگران شاید کمتر سازگار باشد.

 میراث‌های زمین‌شناختی که در ژئوتوریسم موردِ توجه قرار می‌گیرند. شامل زمین گردشگری معادن، زمین‌شناسی و شکل زمین، انسان‌شناسی (در غارها و معادن)، سکونتگاه‌های دستکند کوهستانی، گردشگری ماجراجویانه و رخنمون‌های جاده‌ای است. ژئوتوریسم معادن به اشکال مختلف از جمله معدن‌های روباز و زیرزمینی، روش‌های اکتشاف و استخراج معدن‌ها، استفاده از دستگاه‌ها و ماشین‌آلات مخصوص مورد استفاده در معدن، تماشای انواع کانی‌ها و سنگ‌ها به‌ویژه سنگ‌های قیمتی و جواهر نام برد. معادن کهن به دلیل جنبه‌های تاریخی و فرهنگی مورد توجه هستند این معادن نشان‌دهنده قدمت سکونت، صنعت معدن کاری، پویش و پیشرفت فن‌آوری مردم منطقه و از‌سویی‌دیگر نمایانگر نوع و شیوه معیشت و ارزیابی تعاملات مردم آن منطقه در گذشته باشد.

 در این روزها که تبدیل خردمندانه پتانسیلِ منابع و جاذبه‌های طبیعی و انسانی فرصت‌های بی‌شماری در صنعت گردشگری می‌گذارد در این یادداشت به نمونه‌هایی از این منابع اشاره می‌کنیم. نکته قابل توجه در مورد معادن کهن استان گیلان و بهره‌برداری از آن در مقایسه بقیه نقاط فلات ایران، همراهی اکوسیستم جنگلی و مناظر و جاذبه‌های طبیعی است که این فرصت را در بهره‌برداری مناسب‌تر کرده و منجر به تنوع برنامه‌های بازدید از معادن کهن می‌شود که عموماً با ذائقه گردشگران شاید کمتر سازگار باشد.

بنا بر مطالعات باستان شناسی ایران، شمال کشور، به ویژه ایران گیلان یکی از مراکز مهم تولید آهن در فلات ایران بوده است. در این بین منطقه غرب گیلان و به شکل مشخص ماسوله با نقس بی بدیل خود سبب شهرت جهانی و ملی مناطق پیرامونی در صنعت تولید محصولات فلزی مانند زنجان شده است.

ایرانیان در طول تاریخ برای فلزات اهمیت خاصی قائل بودند، به‌طوری‌که نام فلزات کشف شده را به‌صورتِ نمادین بر روی سیارات آسمانی گذاشتند. بررسی و شناسایی معادن کهن گیلان، به‌علتِ پوشش جنگلی منطقه و باران‌های مداوم و سطح پر از برگ زمین‌های شمال کشور، به سختی انجام می‌گیرد. باتوجه به کاوش‌های علمی باستان‌شناسی که در ۱۰۰ سال اخیر در گیلان انجام شده، انبوهی از یافته‌های مربوط به فلزات، اعم از طلا، نقره، مفرغ، آهن و … به دست آمده است که مبیّن هنر مردمان گیلان زمین است. از سویی با توجه به استقلال سیاسی و اجتماعی مردمان گیلان باستان در طول ادوار تاریخی و گاه تقابل این اقوام با حکومت‌های مرکزی، این احتمال که این مردمان، مواد معدنی فلزیِ مورد نیاز خود را از مناطق اطراف تأمین کرده باشند، بسیار ضعیف و در برخی زمان‌ها غیرممکن بوده است، بنابراین احتمالاً این نیاز از منابع معدنی موجود در قلمرو سکونت این اقوام تأمین می‌شد. پس می‌توان نتیجه گرفت که علاوه بر فن فلزکاری، فنون استحصال و استخراج فلزات نیز در سرزمین گیلان شناخته شده و رایج بوده است و اقوام کهن ساکن در این سرزمین توانسته‌اند در طول تاریخ، نیاز خود به انواع فلزات استراتژیک را از منابع و ذخایر معدنی بومی تأمین کنند.

 بنا بر مطالعات باستان شناسی ایران، شمال کشور، به ویژه ایران گیلان یکی از مراکز مهم تولید آهن در فلات ایران بوده است. در این بین منطقه غرب گیلان و به شکل مشخص ماسوله با نقس بی بدیل خود سبب شهرت جهانی و ملی مناطق پیرامونی در صنعت تولید محصولات فلزی مانند زنجان شده است.

معدن آهن گورن ماسوله

 صنایع مرتبط با آهن و بهره‌برداری از معادن آن از دوران قدیم در منطقه‌‌ ماسوله رایج و صنایع‌دستی آهنی منطقه‌ی ماسوله در سرزمین گیلان مشهور بوده است. (رابینو: ۲۱۸ و کشاورز: ۱۱۴). هم منابع تاریخی و هم شواهد باستان‌شناسی نشان از آن دارد که ماسوله یکی از مناطق عمدۀ‌‌ بهر‌ه‌بردای از معادن آهن در گیلان و منطقه بوده و مصنوعات فلزی ساخته شده در آن، مانند شمشیر، داس، خنجر و چاقو، به شهر‌های مختلف آذربایجان صادر می‌شد و آهن موردِ نیاز شهرهای مجاور را هم تأمین می‌کردند.

 معدن «گورن» یکی از قدیمی‌ترین معادن آهن در گیلان است که در ۷ کیلومتری جنوب غربی ماسوله، در ارتفاعات بالای معدن سیلیسِ خلیل‌دشت قرار گرفته و هم‌اکنون زیر پوششی از خاک و گیاه مدفون است. به گفتۀ جلیل اشجاری، آخرین آهنگر باقی‌مانده در ماسوله، معدن آهن گورون حدود ۱۵۰ سال پیش ریزش کرد.

معدن آهنِ آهندان لاهیجان

 در دامنه‌های جنوبی عطاکوه (لاهیجان) در شرق لاهیجان، مقدار زیادی تفاله‌های آهن (سرباره) حاصل از کوره‌های ذوب سنتی قدیم دیده شده است (آن‌گونه که کارشناسان میراث فرهنگی اظهارنظر کرده‌اند، این آثار مربوط به دورۀ صفویه است). این ذخایر به فاصلۀ چند صدمتری یکدیگر در مناطق مختلف قرار دارند و مشاهدۀ آن‌ها، تصور وجود معدن غنی آهن را در منطقه تقویت می‌کند. در تجسس‌هایی مقدماتی کارشناسان اکتشاف اداره کل معادن و فلزات گیلان، در پای دامنه‌های جنوبی عطاکوه، حدود ۱۳ کیلومتری شرق لاهیجان، تخته‌سنگ‌های آهنی با خلوص بالا به‌طورِ پراکنده مشاهده شد که اغلب توسط گیاهان انبوه پوشیده شده بودند. در منطقۀ سرچشمه، در باغ‌های چای واقع در ضلع جنوبی عطاکوه نیز، سنگ‌های کوارتزیی همراه با سنگ آهن به‌دست آمده که به‌علت قرار گرفتن در زیر بوته‌های چای، از گسترش آن اطلاع کامل در دست نیست.

در منطقۀ‌ آهندان- دانگایه نیز، رسوب‌های جوان کنگلومرای مشاهده شده که اغلب قطعات آن را سنگ‌های آهن با ابعاد مختلف تشکیل می‌دهند (ریاضی: ۳۱۲). نام روستای آهندان که متشکل از دو کلمۀ آهن و دان است، نشانگر آگاهی مردم نسبت به وجود معادن آهن در این منطقه است. از سویی وجود سرباره‌های آهن، نشانگر ذوب آهن در این منطقه است که نیازهای مردمان به ابزارآلات آهنی را تأمین می‌کرده است.

آهن پُچان (آهن‌پزان)؛ مرکز ذوب‌آهن در شرق گیلان

 ابزارآلات بسیاری از حدود هزارۀ اول ق.م در گورستان‌های باستانی منطقۀ گیلان دیده می‌شود. از آن جمله منطقه‌ای باستانی در عمق جنگل‌های مرزی بین استان مازندران و گیلان شناسایی شد که به «آهن پُچان» معروف است. منطقۀ آهن پچان در موقعیت “۳۹.۷´۵۴°۳۶ عرض جغرافیایی شمالی و “‌۲۷.۸´۳۳‌°‌۵۰ طول جغرافیایی شرقی و در ارتفاع‌ ۱۰۷۰ متر از سطح آب‌های آزاد، روی یال کوهستانی مرزی بین گیلان و مازندران قرار دارد. وسعت این منطقه حدود ۳ تا ۴ هکتار است که تماماً با سرباره‌های آهن پوشانده شده است. در قسمت بالای این منطقه یک معدن بزرگ زغال سنگ وجود دارد که در سال‌های پیش از انقلاب توسط زمین‌شناسان روسی کشف و نمونه برداری شده است.

 گفتنی است که یکی از مواد اولیۀ ذوب آهن، زغال سنگ است که از آن برای ایجاد حرارت بالا استفاده می‌شود. در منطقۀ بین آهن‌پچان در «سرِسی» (نام محلی است در مسیر جادۀ قدیم مالرو جلگه به کوه) سنگ‌های معدنی آهن‌دار وجود دارد که هم‌اکنون نیز قابل مشاهده است. با توجه به شواهد و مدارک موجود به‌نظر می‌رسد منطقۀ آهن‌پُچان مرکز صنعتی‌ای بوده است که در آن به کار استخراج و ذوب فلز آهن می‌پرداختند.