دولت، مردم و فعالان اجتماعی هر سه باید بخواهند

تقریبا در تک تک بحران‌های اجتماعی سالیان اخیر که به دنبال هم اتفاق افتاده‌اند، همیشه ردپایی از گروه‌های اجتماعی و شهروندانی که با تکیه بر مسئولیت شهروندی مستقلا آستین همت را بالا زده‌اند دیده شده است.

حادثه پلاسکو در سال ۹۵، زلزله کرمانشاه در سال ۹۶ و سیل‌های مکرر بهار ۹۸ که چندین استان کشور را درگیر خود کرد نمونه‌ای از این بحران‌های اجتماعی بودند که گروه‌های اجتماعی برای کمک به حل بحران همپای دولت‌ها و سیستم مدیریتی حاکم حرکت کردند. مشارکتی که هرچه جلوتر آمد کمتر شد اما هیچوقت از نفس نیفتاد. گزاره‌ای که بسیاری از متخصصان اجتماعی آن را تایید می‌کنند و برای توجیه آن مفهومی با عنوان «عدم اعتماد عمومی» را پیش می‌کشند.

فی‌المثل میزان کمک مردم استان گیلان به حادثه سیل سیستان و بلوچستان در زمستان ۹۸ چیزی حدود یک پنجم میزان کمک مردم همین استان به زلزله‌زدگان کرمانشاه بود. مسئله‌ای که جای بحث دارد و علت کاهش این مشارکت را باید در قراردادهای اجتماعی جست‌و‌جو کرد. با این حال اگرچه میزان مشارکت عمومی در کمک به حل بحران‌های اجتماعی کاسته شده است اما در بحران اخیر و با شیوع کرونا در کشور و خاصه در استان گیلان، بار دیگر نقش این گروه‌ها پررنگ و موثر شد. مرور در این گزارش با چند تن از فعالان اجتماعی که با تشکیل گروه «دفاع از رشت» در بحران کرونا پای کار آمده‌اند گفت‌و‌گو کرده است تا هر کدام از آن‌ها از از دیدگاه خود این فعالیت‌ها را تشریح کنند.

همیاری اجتماعی برای کنترل کرونا

مومن صالحی، یکی از فعالان اجتماعی است که با تاسیس گروه «دفاع از رشت» به دنبال همیاری اجتماعی برای کنترل بحران کرونا در گیلان است. او گفت‌و‌گو با مرور می گوید: ما در بحران اخیر شاهد فعالیت نزدیک به ۵۰ گروه مختلف برای کمک به کادر درمانی بودیم. اما نه نظارتی بر کار این گروه‌ها وجود داشت و نه خود این گروه‌ها در تعامل با یکدیگر بودند. به همین دلیل بعضا مشاهده می‌شد که دچار موازی‌کاری شده‌اند. این درحالی است که اساسا در بازار، وسایل حفاظتی و بهداشتی موجود نیست و این گروه‌ها پس از تجمیع کمک‌های مردمی نمی‌توانند آن را در جای درستی هزینه کنند.

او ادامه داد: بنابراین مهمترین کاری که ما انجام می‌دهیم ایجاد یک بانک اطلاعاتی و شناسایی این گروه‌ها است تا بتوانند با هم ارتباط برقرار کرده و در جریان فعالیت‌های هم قرار بگیرند. پشتیبانی از این گروه‌ها هم یکی دیگر از اهداف ما است تا هر یک از گروه‌ها مبتنی با فعالیتی که قرار است انجام دهد، نقاط آسیب‌پذیر مرتبط با فعالیت خود را بشناسد و اقدامات خود را به سمت این نقاط گسیل کند.

مومن صالحی اضافه کرد: در کنار این موضوعات یک صندوق قرض‌الحسنه دو ماهه بین افرادی که به هم اعتماد دارند ایجاد شده است و آن‌ها سرمایه‌‌ی در گردش مورد نیاز برای تهیه ملزومات مقابله با بحران را در این صندوق تامین می‌کنند و با این سرمایه در گردش در تلاشیم تا ضمن مذاکره با مدیران کارخانه‌جات در سراسر کشور کالاهای مورد نیاز را خارج از آداب رسمی و با اخذ مجوزهای لازم به استان وارد کنیم. پیش‌فرض این موضوع هم این است که متاسفانه شرکت‌های دارویی و پخش فرآورده‌های بهداشتی از ابتدای بحران فلج شده‌اند و همین امر، منجر به قحطی در سطح استان شده است. این بدعت می‌تواند قرائت تازه‌ای از موضوع کمک‌ها و  مشارکت های اجتماعی باشد.

او در ادامه با اشاره به ضایعات روانی حاصل از عدم آموزش کافی در بحران اخیر گفت: وقتی یک بیمار مبتلا به کرونا فوت می‌کند به دلیل پروتکل‌های بهداشتی هیچکس نمی‌تواند به او نزدیک شود یا نزدیکان او نمی‌توانند به روال معمول برای او مراسم ترحیم یا سوگواری برگزار کنند. ما معتقدیم که این موارد آسیب‌زا خواهند بود و باید برای آموزش چگونگی رفتار در این مواقع محتوی تولید کنیم.

او در پایان گفت: وجود این گروه‌های اجتماعی قطعا یک سرمایه محسوب می‌شود اما به دلیل نبود سازماندهی مناسب آن‌ها  به یک تهدید تبدیل شده اند و باید هرچه سریع‌تر این فضا مدیریت شود.

جلوگیری از موازی کاری

علی احمدنیا، یکی دیگر از فعالین اجتماعی گروه «دفاع از رشت» در گفت‌و‌گو با مروز گفت: در مورد ساماندهی تمامی گروه‌های مردم‌نهادی که در سطح شهرستان رشت فعالیت دارند، باید عرض کنم که تمام فعالیت‌های این گروه‌ها روی مبحث مبارزه با کرونا متمرکز شده است. من هم به پیشنهاد آقای مومن صالحی به این گروه ملحق  شدم تا عمده تلاش خود را بر روی ساماندهی و انسجام این گروه‌ها متمرکز کنیم. بنابراین دستور کار این شد که ما تمام گروه‌هایی که در این فضا فعالیت می‌کنند را در یک فضایی جمع کنیم تا به یکدیگر آشنا شوند. این فضا تاکنون به صورت مجازی برقرار شده است اما تا دیروز دو جلسه میدانی هم با رعایت موازین بهداشتی برگزار شد. بر همین اساس اهداف و برنامه‌هایی برای این گروه تعیین شد که از میان آن‌ها می‌توان به استفاده از ظرفیت نهادهای رسمی به منظور پشتیبانی، ایجاد بانک اطلاعاتی گروه‌های مردمی و خودجوش، اتخاذ سیاست‌های واقع‌بینانه در مورد قرنطینه شهر، تامین محتوی فرهنگی جدید با تکیه بر آسیب شناسی زندگی روزمره و چندین سرفصل دیگر اشاره کرد.

او ادامه داد: یکی از پیشنهادات ما در مورد فعالیت‌ها این بود که باید تا جایی که می‌توانیم از  موازی‌کاری در فعالیت‌های اجتماعی بکاهیم. بدیهی است که ما نمی‌توانیم همه این بحران را مدیریت کنیم اما وقتی از یک جایی شروع کنیم حداقل می‌توان بخشی از این فضا را مدیریت کرد.

احمدنیا گفت: بر این اساس تمام گروه‌هایی که در حال انجام مسئولیت اجتماعی هستند چه بخواهند با ما فعالیت کنند و چه نخواهند می‌توانند اطلاعات و نوع فعالیت خود را در اختیار ما قرار دهند تا تبادل اطلاعاتی میان گروه‌های مختلف انجام شود و از این راه بتوان موازی‌کاری را کاهش داد.

دوری از جو احساسی برای کمک ها

سجاد علیپور یکی دیگر از اعضای گروه «دفاع از رشت» نیز در گفت‌و‌گو با مرور گفت: هدف اصلی این گروه این است که در خصوص ساماندهی کمک‌های مردمی وارد شود و بتواند موثر باشد. ما شاهد این بودیم که در فضای مجازی افراد و گروه‌هایی اقدام به جمع‌آوری این نوع کمک ها می‌کردند که در بسیاری از موارد جنبه انسان‌دوستانه داشت و متاسفانه در بعضی از موارد نیز جنبه سودجویانه پیدا می کرد. به همین دلیل ما بر آن شدیم تا این گروه‌ها را در کنار هم مدیریت کنیم. با این وجود ما شاهد این بودیم که بسیاری از افراد در استان‌های دیگر و حتی از خارج کشور با ما تماس می‌گرفتند و از ما درخواست می‌کردند تا افراد معتمد را به آن‌ها معرفی کنیم که بتوانند کمک‌های خود را از طریق آن‌ها به استان ارسال کنند. ما هم به دلیل محدودیت‌هایی که وجود داشت نمی‌توانستیم کسی را برای این کار معرفی کنیم.

او ادامه داد: بنابراین تصمیم گرفتیم که همه این گروه‌ها را در کنار هم جمع کنیم تا به صورت یک تیم واحد درآیند. هدف اول گروه «دفاع از رشت» ساماندهی آن‌ها در نظر گرفته شد تا در پخش وسایل مورد نیاز استان هماهنگی صورت بگیرد.

او تصریح کرد: متاسفانه گاهی به دلیل جو احساسی عمده وسایل و تجهیزات پزشکی در رشت به سمت یک بیمارستان خاص ارسال می‌شود، درحالی که پرستاران دیگر بیمارستان‌های درگیر بحران از کمترین تجهیزات برخوردار نیستند. بنابراین ما از همه اقشار، کسانی  که می‌خواستند فعالیت کنند کنار هم جمع کردیم تا این کار به سرمنزل مقصود برسد و از بروز آشفتگی جلوگیری کنیم.

اگر ما نتوانیم مردم را نسبت به خانه‌نشینی و دولت را درباره قرنطینه قانع کنیم، اقدامات ما هیچ ثمره ای نخواهد داشت. اگر دولت بر این امر تمرکز نکند متاسفانه این کمک‌ها صرفا خرج بازتولید بیماران در بخش بهداشت و درمان خواهد شد چون ما از یک سو بیمارستان‌ها را مجهز می‌کنیم و از سوی دیگر با امتناع مردم از خانه‌نشینی روز به روز شاهد افزایش تعداد مبتلایان خواهیم بود.

علیپور درباره گروه «یاران باران» که تحت مدیریت خود اوست به مرور گفت: ما در گروه یاران باران مسئولیت‌ها را آزاد گذاشته‌ایم تا کسانی که علاقه‌مندند در این روزهای پرخطر ایثار کنند، به ما ملحق شوند و در بخش شناسایی مراکز نیازمند و پخش کمک‌ها با ما همکاری کنند.

او افزود: خوشبختانه ارگان‌های مختلف هم در زمینه تهیه اجناس به ما کمک کرده‌اند. این موضوع خیلی مهم است چراکه در برهه کنونی نمی‌توان اجناس و تجهیزات را شهر به شهر منتقل کرد و برای تسهیل این موضوع قطعا به حمایت ارگان‌های رسمی نیاز است.

علیپور گفت: در همین راستا ما با دادستان رشت مذاکره کردیم و قرار شد ایشان هم در مبحث توزیع و هم در بخش گزارش فاکتورهای خرید بر کار نظارت داشته باشند.

این فعال اجتماعی ادامه داد: در واقع همه این فعالیت‌ها در راستای کمک به کادر درمان است اما واقعیت این است که اگر ما نتوانیم مردم را نسبت به خانه‌نشینی و دولت را درباره قرنطینه قانع کنیم، اقدامات ما هیچ ثمره ای نخواهد داشت. اگر دولت بر این امر تمرکز نکند متاسفانه این کمک‌ها صرفا خرج بازتولید بیماران در بخش بهداشت و درمان خواهد شد چون ما از یک سو بیمارستان‌ها را مجهز می‌کنیم و از سوی دیگر با امتناع مردم از خانه‌نشینی روز به روز شاهد افزایش تعداد مبتلایان خواهیم بود.

با ادامه روال کنونی ما احتمالا باید شاهد نوروز خونینی در استان گیلان باشیم و از نظر من مسئولیت این اتفاق بر عهده دولت، استانداری و فرمانداری است که متاسفانه زیر بار قرنطینه نرفتند.

او در نقد مواضع دیروز رییس جمهور مبنی بر اعمال نشدن قرنطینه در روزهای آینده گفت: این سخن ایشان منطقی نیست و تصور نمی‎‌کنم سایر سیاستگذاران نظام به حرف ایشان توجه کنند. حقیقت این است که این مواضع در هیچ بخشی از ساختار مدیریت بحران جای نمی‌گیرد.

او همچنین عنوان کرد: اگر به روند شیوع کرونا نگاه کنید می‌بینید که هر پالس صداو‌سیما و دولت مابه‌ازایی در بازار داشته است و به محض آنکه این نهادها شرایط را عادی و تحت کنترل نشان داده‌اند دوباره بازارهای ما شلوغ شده است.

علیپور در پایان گفت: با ادامه روال کنونی ما احتمالا باید شاهد نوروز خونینی در استان گیلان باشیم و از نظر من مسئولیت این اتفاق بر عهده دولت، استانداری و فرمانداری است که متاسفانه زیر بار قرنطینه نرفتند.

کارآمدی اجتماعی و فرهنگی

در ادامه کیوان بهمنش، عضو دیگر این گروه در گفت‌و‌گو با مرور گفت: کمک‌های مردمی و فعالیت‌های اجتماعی یکی از فاکتورهای مهم پویایی و کارآمدی اجتماعی و فرهنگی هر زیستگاه مدنی است. می‌توان اینگونه هم تعریف کرد که جوامعی که از لحاظ مدنی پویا باشند در مواقع بحران به خوبی توان خود را به نمایش می گذارند. اما یک نقطه کور در این ماجرا وجود دارد که نباید از آن غافل شد و من شخصا همیشه تلاش کردم تا نقاط کور این سینوس را هم ببینیم. این نقطه کور را می‌توان با این سوال تشریح کرد که «مداخله  امداد‌گران اجتماعی دقیقا باید تا چه نقطه‌ای باشد؟»

او توضیح داد: اگر برای مداخله کمک‌های مردمی چند سطح در نظر بگیریم و آن را به مراحل  فراخوان برای کمک، سطح اقناع هموندان برای کمک، سطح جمع‌آوری کمک، سطح انبارداری، دسته بندی، بسته بندی، حمل و نقل و در نهایت سطح آخر یعنی رساندن این کمک‌ها به دست نیازمندان حقیقی تقسیم کنیم من با سطح آخر این هرم مشکل دارم. آیا پویش‌های مردمی واقعا مرجع تشخیص نیازمندان واقعی هستند؟ مثلا در این بحران آیا تشخیص ما از نیازمندان واقعی صحیح است؟ غیر از این است که اگر کسی یا بیمارستانی بیشتر فریاد بکشد ما کمک‌ها را به سمت آن سوق خواهیم داد؟ نقطه ناکارآمدی و حیف و میل این کمک‌ها دقیقا همین جا است.

یکی از راهکارها این باشد که اصرار کنیم نماینده‌هایی از این گروه‌های مردمی بر روند توزیع این کمک‌ها نظارت کنند. از رسانه‌ها کمک بگیریم، تمرین مردم‌سالاری کنیم، به صرف اینکه به هلال احمر اعتماد و اعتقاد نداریم از اینکه سیل عظیم کمک‌ها را خودمان مدیریت کنیم، پرهیز داشته باشیم.

بهمنش ادامه داد: در ساختار یک سازمان عریض و طویلی مثل سازمان هلال احمر اصلی‌ترین وظیفه آن، شناسایی نیازمندان واقعی در خلال بحران‌ها است. کمک‌رسانان و فعالان مردمی ما چقدر به این نهاد اعتماد دارند تا سطح آخر کمک‌رسانی، یا همان رساندن کمک‌ها به دست نیازمندان واقعی را به این سازمان بسپارند؟ و من معتقدم نقطه بزرگ ناکارآمدی همین جاست و ما باید روی این نقطه تاریک کار کنیم و باید اصرار داشته باشیم که سطح آخر را این سازمان‌ها انجام دهد. آیا اعتماد نداریم؟ باشد اما ناامید نشویم، و به دنبال راهکار باشیم. شاید یکی از راهکارها این باشد که اصرار کنیم نماینده‌هایی از این گروه‌های مردمی بر روند توزیع این کمک‌ها نظارت کنند. از رسانه‌ها کمک بگیریم، تمرین مردم‌سالاری کنیم، به صرف اینکه به هلال احمر اعتماد و اعتقاد نداریم از اینکه سیل عظیم کمک‌ها را خودمان مدیریت کنیم، پرهیز داشته باشیم. اگر ما معتقدیم که پویش‌های مردمی راه افتاده‌اند چون بخشی از دولت ناکارآمد است نباید با تداوم زنجیره ناکارآمدی اشتباهات دولت را تکرار کنیم.

بهمنش اضافه کرد: متاسفانه در شرایط فعلی بیشتر احساس در مرحله آخر دخیل است. احساس ممکن است در مرحله اقناع هموندان مفید باشد اما در مرحله توزیع باید بحث احساس را کنار گذاشت. مثلا در همین شهر رشت عمده کمک‌ها دارد به سمت بیمارستان‌های دولتی ارسال می‌شود اما در بیمارستان‌های خصوصی هم مشکل همانقدر پررنگ است.

او ادامه داد: در بحران‌ها «اثربخشی» بسیار مهم است و اگر ما بتوانیم اثربخش باشیم تا حدود زیادی موفق بوده‌ایم. اما بشخصه معتقدم که نقش آموزش در پویش‌های مردمی بسیار کم است. واکنش های ما اغلب مبتنی بر شنیدن فریادها هستیم و هرجا بیشتر صدای فریاد بیاید ما بر آن بخش تمرکز می‌کنیم درحالی که در زمینه مسائل آموزشی متاسفانه غفلت کرده‌ایم.

این فعال اجتماعی گفت: من قبلا هم به تفصیل توضیح داده‌ام که به دلیل بافت خاص اجتماعی و فرهنگی ایران قرنطینه در آن نشدنی است و اصرار بر چنین امری هدر دادن انرژی است. در این مورد خاص به جای اصرار  به قرنطینه می‌توان تاکتیک فاصله اجتماعی را رواج داد که یکی از فاکتورهای مهم این تاکتیک بحث غربالگری است. اتفاقی که در چین هم رخ داد و دولت با تمرکز بر بیماران توانست تا حدود زیادی از بحران خارج شود. مثلا در مورد مسئله آموزش برای مردم هنوز جا نیفتاده است که باید در سامانه غربالگری وزارت بهداشت ثبت نام کنند. اگر ما همیشه معترض بوده‌ایم که دولت ناکارآمد است الان یک نقطه قوت داریم و باید مردم را برای انجام این مسئولیت آموزش دهیم.

اعتمادسازی برای کمک

پوریا همتی، عضو دیگر این گروه در گفت‌و‌گو با مرور گفت: گروه مردم‌نهاد «انجمن دانش‌آموختگان دبیرستان ماندگار شهید بهشتی رشت» مجمعی از فارغ‌التحصیلان دبیرستان ماندگار شهید بهشتی است که فعالیت‌های مختلفی انجام می‌دهد. ما از زمان فراگیری بحران کرونا کمک‌هایی را برای تزریق به افراد نیازمند و نظام بهداشت و درمان جمع‌آوری کردیم. و در حوزه‌های مختلف هر کسی که فکر می‌کردیم می‌تواند به حل بحران کمک کند را به تیم اضافه کردیم. او در تشریح فعالیت‌های این گروه گفت: اولین شعار ما این بود که «در خانه بمانیم و خودمان را سالم نگه داریم» زیرا اولین اصل این است که خودمان سربار کادر پزشکی نباشیم و در مرحله بعد کمک‌رسانی کنیم.

او ادامه داد: در زمانی که نهادهای دولتی خدمات‌رسان در پیک کاری خود قرار می‌گیرند، شاید نتوانند به نحو احسن خدمات لازم را به مردم ارائه کنند، آنگاه وظیفه گروه‌های مردم‌نهاد شروع می‌شود تا خلاهای موجود را پر کنند.

همتی در پایان عنوان کرد: مسئله اعتماد هم موضوع مهمی است که نباید از آن غافل شد. مثلا در بحران اخیر بسیاری از دوستان ما مایل بودند که به مردم برای تهیه تجهیزات مورد نیاز کمک کنند اما چون به نهادهای مربوطه اعتماد نداشتند سردرگم بودند. این موضوعی است که باید به آن توجه کرد و در جهت توسعه اعتمادسازی حرکت کنیم. به همین جهت، ما به گروه دفاع از رشت اضافه شده‌ایم تا انسجام در فعالیت‌های اجتماعی هرچه بیشتر محقق شود.