چنانچه به سواحل دریای خزر بروید پسروی محسوس آب رامی‌بینید. نقاطی که پیش ازاین زیرآب بوده اکنون به ساحل شنی دریا اضافه شده است. بنابه گفته صیادان محلی آب خزر طی حدود ۲۰سال گذشته بین ۱۸۰ تا۲۵۰ متر عقب نشینی کرده واین روند در۵ سال اخیر سرعت بیشتری دارد. این مشکل اکنون زیرساخت‌های همه بنادر حاشیه خزر راتهدید می‌کند. هم اکنون بندرآستارا درحال لایروبی است وکانال کشتیرانی روگا بندرانزلی نیز بارسوبات تالابی پرمی‌شود. کاهش ۷۵ سانتی متری تراز آب طی ۱۰سال گذشته دراین بنادر ثبت شده که نشان می‌دهد سطح آب دریا پایین‌تر می‌رود. تاکنون لایروبی به عنوان مسکن این مشکل تجویز شده ورسانه‌ها نیز باخط دهی مسؤولان فعلاانباشت رسوب ناشی ازفاضلاب مقصر اصلی ماجرا می‌دانند.
ادامه این روند می‌تواند وضع مشابه نیمه دوم ۱۳۹۷ خلیج به گل نشسته گرگان وبندرگز دراستان گلستان راتداعی کند. البته این پدیده مختص سواحل ایران نیست وتمام ۵کشور ساحلی با آن درگیر شده‌اند.
عقب نشینی ۲ کیلومتری درمصب رود کورا و۵ کیلومتری درسواحل قزاقستان ازنتایج این پدیده هستند. مسؤولان بندرباکو آذربایجان پر رفت وآمدترین بندر خزر ومحل اتصال راهگذر شرق به غرب نیز هم اکنون اعلام خطر کرده‌اند.
این پدیده دیر یازود دیگر بنادر تجاری ایرانی ازجمله منطقه آزاد کاسپین، نوشهر، امیرآباد وفریدون کنار راتحت تاثیر قرار می‌دهد.
طی سال‌های گذشته توجیه رسانه های دولتی در ایران بر این پایه شکل گرفته که این پدیده طبیعی است وآب دریای خزر با گذشت هر ۲۵ سال عقب نشینی و سپس پیشروی می‌کند. اما طی ۵ سال گذشته وارد دوره پیشروی آب دریا شده‌ایم در حالی که آب دریا همچنان پسروی می‌کند. آیا مدت پیشروی و پس روی ها تغییر کرده یا اینکه خزر خشک می‌شود؟
طی چند سال گذشته دریای خزر عقب نشینی محسوسی کرده واین پدیده بدون ابزار نیز دیده می‌شود و انکار شدنی نیست. همه مردم ودولت‌های کشورهای حاشیه نگران پیامدهای این پدیده هستند که زندگی، اقتصاد ومنابع شان را تهدید می‌کند. تحلیل سبب وچگونگی عقب نشینی آب ازساحل خزر چالش برانگیز بوده و رویه واحدی در این مورد موجود نیست. گرمایش کره زمین و افزایش تبخیر آب از سطح دریا، خشکسالی حوزه آبریز دریا، برداشت آب از رودخانه‌های ورودی برای بهره برداری اقتصادی وحرکات لایه‌های زمین از جمله توجیهات در این مورد بوده است.
طی سال‌های گذشته توجیه رسانه‌های دولتی در ایران براین پایه شکل گرفته که این پدیده طبیعی است وآب دریای خزر با گذشت هر۲۵ سال عقب نشینی و سپس پیشروی می‌کند. اما طی ۵ سال گذشته وارد دوره پیشروی آب دریا شده‌ایم در حالی که آب دریا همچنان پسروی می‌کند. آیا مدت پیشروی و پس روی‌ها تغییر کرده یا اینکه خزر خشک می‌شود؟
رودها عامل حیات دریا
مساحت دریای خزر در ابتدای قرن بیستم ۴۲۰ هزار کیلومتر مربع بوده که امروزه به ۳۷۰ هزار کیلومتر مربع رسیده است. هم اکنون حجم محاسبه شده آب خزر ۷۸هزار و۸۰۰ کیلومترمکعب است که نیاز آبی آن بوسیله ۱۳۰ رشته رودخانه آب شیرین تامین می‌شود.
حجم کل آب ورودی به دریای خزر ۳۰۰ میلیارد مترمکعب درسال است که رودخانه ولگا بزرگترین وطولانی‌ترین رود اروپا به تنهایی ۲۴۰ میلیارد مترمکعب برابر با ۸۰ درصد نیاز آبی را تامین می‌کند. رودخانه‌های کورا (ادامه ارس در خاک آذربایجان) ۶درصد، رود اورال قزاقستان ۵ درصد، رودخانه‌های تِرِک و سومار روسیه مجموعا ۴ و۵ دهم و رودخانه‌های سفیدرود، شیررود، گرگان ودیگر رودها نیز درمجموع ۴ تا ۴و۵ دهم درصد آب وارد بزرگترین دریاچه دنیا می‌کنند. روند کاهشی آب ورودی درسایر رودها نیز مشهود است که نمونه آن محل ورودی رودهای کورا و اورال به خزر نیز وضع مشابهی می‌بینیم.
سدسازی در مسیر رودها
موضوعی که در سال‌های گذشته برسر زبان‌ها افتاده تاثیر سدسازی روی رودخانه‌های ورودی به دریا است که هر کدام تاثیر خاص خود را دارند. ولی از آنجا که رود ولگا بزرگترین تامین کننده آب خزر است هر تغییری در آن بر تمام دریا مؤثر است. بنا به گزارش خبرگزاری ایسنا، سال ۱۳۹۷خورشیدی ۲۲درصد ازآب دهی ولگا به خزرکاسته شده است. محاسبه این آمار نشان می‌دهد که ۵۲ میلیارد و ۸۰۰ میلیون متر مکعب فقط ازآب دهی ولگا کاشته شده که ۲ درصد بیشتر از جریان تمام رودخانه‌های ورودی است. این در حالی است که در دوران اتحاد جماهیر شوروی ازسال ۱۹۵۱ (۱۳۳۰ و ۱۳۳۱) تا ۱۹۹۰ (۱۳۶۹و ۱۳۷۰) به دلیل برداشت آب درمسیر ولگا ۶۳ میلیون و۷۰۰ هزار میلیون مترمکعب از ورودی آن به دریا کاسته شده است.
تاکنون ۴۰ سد بزرگ وکوچک برسر این رودخانه بزرگ و قابل کشتی رانی ساخته شده حجم قابل ملاحظه‌ای ازآب راپشت خود ذخیره می‌کند. اما مناقشه بر سر۱۷ سدبزرگ ساخت فدراسیون روسیه همچنان داغ است.
خبرگزاری آناتولی ترکیه نیز پس ازعقب نشینی ۴۰۰ متری آب خلیج گرگان درگزارش آذر ماه ۱۳۹۷ خود ازخشکی خلیج گرگان سدهای ۴۰گانه در خاک روسیه را عامل این پدیده معرفی کرده است. اللهیار اسدی مدیرکل بنادر ودریانوردی استان گلستان طی گفتگو با آناتولی ضمن اشاره به تاثیر سدسازی روی رودخانه ولگا (روسیه) برسطح آب دریای خزر هشدار دادکه درصورت ادامه این روند خلیج گرگان خشک می‌شود.
دکتر “دیمتری لیلنبرگ” دانشمند روسی طی گفت و گو با روزنامه مردم آذربایجان (خالق قازتی) ۱۱ اردیبهشت ۱۳۹۰طی اعلام کرده که حرکات تکتونیکی زمین یاهمان رشد “زمین دریا” باعث پیشروی یا عقب نشینی آب می‌شود و کاهش سطح آب دریا اتفاق نیفتاده است.
خشک سالی متهم کم آبی
روزنامه مردم در ادامه گزارش خود بیان می‌کند: دکتر “رحیم محمداوف” ومرحوم “عباس حمیداوف” درسال ۱۹۹۶ ازطرف انجمن جغرافیای آذربایجان طی کنفرانسی پیرامون خزر درایران شرکت کرده و محاسبه کاهش روزافزون سطح آب را مطرح کرده‌اند. براین اساس تا سال ۲۰۱۰ میلادی ۲۶و۶ دهم متر سطح آب کمتر می‌شود. سال۲۰۱۰ این مقدار به منفی ۲۶و۷ متر می‌رسد و درسال ۲۰۴۰ با افزایش مقدار کاهش سطح آب به ۲۷و۸ دهم درصد و تا سال ۲۰۵۰ نیز ۲۷و۹ دهم متر کاهش سطح آب خزر انتظار می‌رود. دکتر رحیم محمداف پیش بینی کرده که ممکن است خزر نیز به سرنوشت آرال دچار شود.
پایگاه خبری کانکرت آذربایجان “راسیم ستارزاده” مدیر شعبه سیاسی وزارت محیط زیست ومنابع طبیعی آذربایجان خشکی خزر را یک پدیده طبیعی می‌داند. وی به پایگاه خبری کانکرت این کشور می‌گوید: آب دهی رودخانه‌ها درنیمکره شمالی به نیمه رسیده به طوری که تراز آب دریای خزر طی ۳هزار و۵۰۰ سال گذشته ۱۵متر وطی ۲۰۰سال ۳ و۵ دهم متر کم شده است. این درحالی است که تغییرهای فصلی ۳۰ تا ۴۰ سانتی متری نیز دیده می‌شود به طوری که درفصول سرد سال حجم آب کم شده ودر ماه‌های گرم سال این حجم افزایش می‌یابد.
دمای سطح آب دریای خزر به طور متوسط ۲۸ درجه سانتی گراد است که نسبت به ۱۰ساله گذشته ۱درجه گرمتر شده است. این نشان می‌دهد که تغییرات آب وهوایی درکاهش آب خزرمهم است. اما رقم درستی ازمیزان تبخیر تاکنون ارایه نشده است.
هم خشکسالی، هم دستکاری انسانی
اما در مقابل دیدگاه‌های دیگری نیز هستند که سهم سایر عوامل را بیشتر می‌دانند. دکتر “تلمان زینالوف” کارشناس محیط زیست آذربایجانی هم می‌گوید: این پدیده هم طبیعی وهم با موضوعات اقتصادی مرتبط است. کاهش آب در نتیجه خشکسالی وکاهش بارندگی همراه باموانع ساخته شده روسیه روی رودخانه ولگا منجر به این پدیده می‌شود. این موانع (سدها) برای افزایش تولید انرژی (برق آبی) آب رودخانه رامتوقف کرده وآب کمتری رها می‌کنند. همچنین آب ولگا ودیگر رودخانه‌ها نیز کمتر ازگذشته به دریا وارد می‌شوند.
مدیرسابق مرکزملی مطالعات وتحقیقات دریای خزر طی گفتگوی ۲۲ آذر ۱۳۹۸ خود با خبرگزاری ایرنا می‌گوید: دولت شوروی سابق برای توسعه فعالیت‌های کشاورزی و کشتیرانی تمام رودخانه‌های خود را تا سال ۱۹۷۰ میلادی (۱۳۴۸) باتغییرات هیدرولیکی مدیریت کرده است. ساخت طرح “مخازن آبی بزرگ ولگا – کاما” ومسیر انحرافی آبراهه‌های ترانزیتی دریایی ولگا -دن و ولگا- بالتیک سهم زیادی دربرداشت وعدم تعادل حجم آب خروجی به دریای خزر تاکنون داشته است.
همایون خوشروان در این باره می‌افزاید: میزان حجم مخازن آبی دربالا دست رودخانه ولگا حدود ۲۰۰ کیلومتر مکعب برآورد می‌شود وبیشترین مصرف آب مخازن ولگا درسال ۱۹۸۰ به میزان ۴۰ کیلومتر مکعب بوده است. این رقم معادل کاهش سطح تراز آب دریای خزر به میزان ۱۰ سانتی‌متر درسال است.
وی با تأکید بر گرمایش حوزه آبریز خزر در خاک روسیه و دستکاری انسانی تصریح می‌کند: طی سال‌های ۲۰۰۵و ۱۹۹۵ میلادی درقرن بیستم به عنوان گرم‌ترین سال‌های روسیه قلمداد می‌شوند، بخش وسیعی ازحوضه آبریز رودخانه‌های شمالی روسیه مانند ولگا و اورال درمنطقه بیابانی خشک قرار دارد ونرخ تبخیر در این مناطق بسیار بالا و بارندگی بسیار کم است. بنابراین برای مدیریت خشکسالی و کویرزدایی ساخت مخازن آبی توسط دولت روسیه امری الزامی بوده است. درحالت خوش بینانه اگردولت روسیه به میزان مصرف خود درسال ۱۹۸۰ ازآب مخازن برداشت کند دریای خزر دچار افت شدید آب می‌شود.
روسیه بهتر ازهر دولت دیگری می‌داند که این ماجرا تا کجا ادامه پیدا می‌کند تا جایی که خبرگزاری اسپوتنیک ۵دی ۱۳۹۹ باتکیه برمحاسبات پژوهشگران آلمانی اعلام کرده است: سطح خزر تاسال ۲۱۰۰ میلادی از۹ تا ۱۸متر و مساحت آن از ۲۳ تا ۳۴ درصد کمتر می‌شود. نتیجه پژوهش نیز درمجله “Nature Communications Earth & “Environment چاپ شده است. این اتفاق درحالی رخ می‌دهد که بسیاری از کشورهای جهان نگران افزایش سطح دریا هستند.
آب خزر کجا رفته است؟
علت هرچه که هست می‌توانیم ردی ازآب خزر را بیابیم. چنانچه آب دریا بخار شود باید به شکل بارش‌های جوی در نقطه‌ای ازکره زمین ببارد. چنانچه این آب آنگونه که رسانه‌ها و کارشناسان می‌گویند با سدسازی‌های روسها مورد استفاده اقتصادی قرار گرفته در دنیای آمار واراقام خود رانشان می‌دهد. رشد تولیدات اقتصاد کشاورزی روسیه که ۳۰ سال پیش نیازمند واردات غذا بود برای این ادعا که آنها چگونه ازآب رودها بهره می‌برند کافی است. بنا به گزارش راشاتودی بخش کشاورزی این کشور طی۶ سال از۲۰۱۴ تا۲۰۲۰ میلادی ۲۰برابر شده و۱۶درصد اشتغال و۶ درصد تولید ناخالص ملی را به خود اختصاص داده است.
روسیه ۲۳ میلیون هکتار زمین کشاورزی مرغوب دارد که عمدتا در جنوب این کشور قرار دارد و از رود ولگا سیراب می‌شوند. مساحت۱۱و نیم میلیون هکتاری زمین‌ها برای تولید غله استفاده می‌شود و ازسال ۱۳۹۵ روسیه بیشترین مقدار غله جهان را تولید می‌کند. طی سال ۲۰۱۷ میلادی روسیه رکورد تولید ۱۳۵میلیون تنی تولید غله را به نام خود ثبت کرده وتوانسته حدود ۹۰ میلیون تن گندم تولید کند. البته تولید غله طی سال ۲۰۲۰ میلادی تا ۱۲۴ میلیون تن کاهش یافته است. هم اکنون روسیه با۳۵ میلیون تن بزرگترین صادرکننده گندم جهان نیزهست که با۱۳۰ کشور مبادله می‌کند. علاوه بر این روسیه توانسته سویا، ذرت، چغندرقند، سیب زمینی، سبزی وگوشت نیز صادر کند. همچنین ۱۱ شهر بزرگ روسیه وصنایع مختلف از جمله فولاد نیز از آب ولگا برای تامین نیاز خود بهره می‌برند.
اما خشکی رود کورا درآذربایجان و نزدیکی مرزهای ایران نیز به دلیل سیاست مشابه روسیه توسط این کشور است. بخش خصوصی اسراییل که روزی شرکت کشت و صنعت مغان را در دشت مغان ایران تاسیس کرده بود شرکت مشابهی را در دشت مغان جمهوری آذربایجان تاسیس کرده که از آب رود کورا سیراب می‌شود. قزاقستان نیز با سرمایه گذاری شرکت‌های آمریکایی از آب رود اورال برای کشاورزی سود می‌برد. کشور عربستان نیز به فکر تولید غله در ترکمنستان افتاده است و فازهایی از این برنامه با تکیه به آب خزر اجرا می‌شود. اما کشورمان در جنوب خزر طی ۱۰سال گذشته دچار بحران خشکسالی شده وآب دهی رودخانه‌ها در فصل بهار وتابستان بیشتر برای کشاورزی مصرف می‌شود.
آخرین وضعیت خزر
مشاهدات میدانی نشان می‌دهد که نتایج پس روی آب خزر به شکل‌های مختلفی خود را نمایان کرده است. عقب نشینی ۴۰۰ متری آب دریا در خلیج گرگان استان گلستان و جنوب شرقی دریای خزر به جایی رسید که بندرگز به گل نشست و استفاده ازآن برای جابجایی مسافر وحمل ونقل کالا با قایق ممکن نبود وهمین پدیده بندرترکمن را تهدید می‌کرد. خبرگزاری آناتولی ترکیه که روی مناطق ترک نشین ایران حساس است ۱آذر ۱۳۹۷ گزارشی ازهمین منطقه منتشر کرد. این خبرگزاری تأکید کرده است که کاهش آب ورودی رودخانه ولگا به دریای خزر به دلیل سدسازی توسط روسیه تاثیر منفی بر روی بندرگز وبندر ترکمن استان گلستان کشورمان داشته است.
لنگرگاه بندرانزلی نیز با مشکل مشابه خلیج گرگان درگیر شده اما چون عمق این منطقه زیاد است چندان به چشم نمی‌آید. مسوولان دولتی رسوب انباشته ورودی ازتالاب به کانال کشتیرانی روگا راعامل کاهش عمق زیر پل غازیان بیان می‌کنند وچاره کار را افزایش تله رسوب گیر ولایروبی می‌دانند.
اللهیار اسدی مدیرکل بنادر ودریانوردی استان گلستان طی گفتگو با آناتولی با اشاره به تاثیر سدسازی روی رودخانه ولگا (روسیه) برسطح آب دریای خزر هشدار داد که درصورت ادامه این روند خلیج گرگان خشک می‌شود. ریزگردها استان گلستان را فرا می‌گیرد و شیوع بیماری مالاریا رابه دنبال دارد. پس از مدتی اعتبارات دولتی برای لایروبی خلیج گرگان اختصاص داده شد که وضع را کمی بهتر کرد.
همین زنگ خطری بود که دیگر مناطق کم عمق کشورمان را تحت تاثیر قرار داده است. منطقه کم عمق بعدی دریا درمحدوده ایران بندرآستارا درجنوب غربی خزر است. شرکت کاوه نخستین بندرخصوصی کشور را درمنطقه ویژه اقتصادی ومجاور شهر مرزی آستارا بنام شهیدکاوه راه‌اندازی کرده است. جایی که قبلا تالاب شهری “آق” باتصمیم دولت خشک شده است. این بندر نیز طی ۱۰سال گذشته باکاهش ۷۵ سانتی متری تراز آب مواجه شده واسفند ۱۳۹۹ لایروبی آن را آغاز کرده‌اند. هرچند که مسؤولان بندری گیلان هدف از این کار را افزایش پذیرش بندر برای کشتی‌های سنگین‌تر اعلام کرده‌اند.
لنگرگاه بندرانزلی نیز با مشکل مشابه خلیج گرگان درگیر شده اما چون عمق این منطقه زیاد است چندان به چشم نمی‌آید. مسؤولان دولتی رسوب انباشته ورودی ازتالاب به کانال کشتیرانی روگا راعامل کاهش عمق زیر پل غازیان بیان می‌کنند وچاره کار را افزایش تله رسوب گیر ولایروبی می‌دانند.
چنانچه این گفته‌ها را درست فرض کنیم وسطح آب تغییر نکرده طبق قوانین فیزیکی اشغال حجم، با انباشت رسوبات درکف باید آب کانال بالاتر بیاید وآب گرفتگی دراین شهر اتفاق بیفتد. اماچنین رخدادی در دهه گذشته دیده نمی‌شود.
کسی از کاهش تراز آب دربندر انزلی سخن نمی‌گوید ونسخه لایروبی برای انزلی نیز توصیه می‌کنند. لایروبی‌هایی که تاکنون تجویز شده حکم قرص مسکن برای درد این بلای بزرگ را دارد.
تهدید بنادر گیلان و شمال کشور
این عقب نشینی به جز انزلی و آستارا، بندرهای کاسپین منطقه آزاد انزلی، نوشهر، فریدون کنار و امیرآباد را به عنوان گلولگاه‌های اقتصادی کشور با شدت تهدید می‌کند. هرچند این لایروبی‌ها نیز موقتی است و زیرساخت‌های بندری ایجاد شده با ادامه روند کنونی دیگرقابل استفاده نخواهند بود وهزینه‌های بیشتری باید برای دوباره سازی آنها پرداخت شود. بنا به گفته صیادان محلی و صاحبان زمین‌های ساحلی، دریای خزر در گیلان طی ۲۰ سال گذشته ۱۸۰تا ۲۵۰متر پسروی داشته و زمین های بیشتری به ساحل افزوده شده است.
البته پسروی آب مختص ایران نیست و۴ کشور ساحلی دیگر نیز درگیر این پدیده هستند. وضع کشور آذربایجان کشور همسایه شمال ایران نیز چندان مساعد نیست. میرنوح اسماعیل اف کارشناس انجمن جغرافیای آذربایجان طی گفتگو با پایگاه خبری آخار که ۶ بهمن ۱۳۹۹ منتشر شده ازکاهش ۲ تا ۴ متری سطح آب در سواحل این کشور خبرداده و گفته است: طی ۵سال گذشته کاهش تراز آب دریا شدت بیشتری پیدا کرده و به حد خطرناکی رسیده است. طبق گفته‌های این کارشناس تمام سواحل این کشور تحت تاثیر عقب نشینی دریا قرار دارد که شدت آن ازشمال به جنوب بیشتر می‌شود. کمترین مقدار با۲۰۰ تا ۳۰۰متر با فاصله ۲۰۳ و ۱۹۰ کیلومتری شمال باکو پایتخت آذربایجان در روستاهای نابران و موختادیر‌اندازه گیری شده است. این مناطق درنزدیکی مرزهای جمهوری داغستان فدراسیون روسیه قرار دارند. اما بیشترین مقدار مربوط به اراضی میان رایون (استان)های نفت‌چالا و لنکران در ۲۳۹ کیلومتری جنوب باکو و ۶۳ کیلومتری شمال شهر مرزی آستارا است. آب دریا در روستای نریمان آباد لنکران تا ۲ کیلومتر پسروی کرده که نزدیک ورودی رود کورا به خزر است. همین مورد هشداری جدی برای بندرآستارا محسوب می‌شود و نشان می‌دهد که پروژه لایروبی بندرگاه چندان هم بی مناسبت نیست.
این پسروی در سمتی ازدریا اتفاق می‌افتد که عمیق بیشتری نسبت به سایر نقاط دارند و بیشترین آب را درخود جای داده است. عمق ۱۰۲۵ متری درهمین محدوده ثبت شده که ۲۷ متر از دریاهای آزاد نیز بیشتر است.
اما محدوده شمالی خزر در قزاقستان و روسیه که تنها نیم درصد مقدار آب را دارند وعمق متوسط آنها کمتر از۵ متر است پسروی آب ۵ کیلومتری را می‌بنیم که فاجعه بار است. این اتفاق دقیقا در جایی می‌افتد که رودهای پرآب ولگا و اورال دراین محدوده وارد دریا می‌شوند.
