اسناد تاریخی قطعات پازل هویتی ماست

در ماههای اخیر، تهیه و جمع آوری اسناد معتبر مشروطه و واکاوی وقایع مهم سیاسی ـ اقتصادی استان و لزوم احداث محل مجهزی برای نگهداری اسناد تاریخی به یک دغدغه عمومی بین اهالی فرهنگ و اندیشه مبدل شده است. از سوی دیگر، گیلان یکی از استان های تاریخی است که همواره از پشتوانه های مهم اندیشه و فرهنگ برخوردار بوده و برای احیای پیشینه خود و پیشینیان این منطقه از کشور نیازمند اهتمام و تلاش بیشتری است تا پیش از آنکه هویت آن به محاق فراموشی رود آن را احیاء سازد.

متأسفانه در ایران همچنان بسیاری از مدیران کاربردی و راهبردی‎بودن اسناد قدیمی را نادیده گرفته و بر این باورند اسناد بالای چهل سال تنها جنبه تاریخی داشته و برای مطالعات تاریخی مفیدند.

رضا مختاری اصفهانی پژوهشگر و نویسنده آثاری همچون پهلوی اول (ازکودتا تا سقوط)، حکایت حکمت(زندگی و زمانه علی اصغر حکمت)، حاج حسین قمی، هنر اصفهان از نگاه سیاحان….

در این گفتگوی کوتاه، به چند و چون کاوشگری و بهره گیری در اسناد و رهیافت آن برای جامعه امروز را بررسی نموده است. او معتقد است که “اسناد اولین و مهمترین منبع مطالعاتی در هر حوزه‎ای هستند که میزان صحت و سقم منابع دیگر از طریق آنها سنجیده می‎شود. برخلاف گذشته که اکثراً بر این باور بودند اسناد تنها برای مطالعات تاریخی مفید هستند، امروزه با نگرش وسیع و عمیق به اسناد کارکرد این منبع مطالعاتی فراتر از این رفته است.”

اهمیت کشف و واکاوی اسناد تاریخی برای جامعه کنونی ما چیست؟
اسناد را می‎توان تلاش پیشینیان برای امروز و فردای هر جامعه‎ای دانست. آنچه امروزه به عنوان فعالیت‎های کارشناسی در قالب چندنفر ساعت دیده می‎شود، قبلاً توسط سازمان‎ها و نهادهای مختلف در گذشته انجام شده و امروزه در قالب اسناد گوناگون به دست ما رسیده است. اسناد دارای فواید راهبردی، کاربردی، هویتی، منافع ملی، ادبی، تاریخی، اجتماعی و اقتصادی هستند. اسناد اولین و مهمترین منبع مطالعاتی در هر حوزه‎ای هستند که میزان صحت و سقم منابع دیگر از طریق آنها سنجیده می‎شود. برخلاف گذشته که اکثراً بر این باور بودند اسناد تنها برای مطالعات تاریخی مفید هستند، امروزه با نگرش وسیع و عمیق به اسناد کارکرد این منبع مطالعاتی فراتر از این رفته است. در جهان مدرن کارشناسان گوناگون در حوزه‎های مختلف اسناد را مورد تجزیه و تحلیل قرار داده و از آنها برای مشکلات امروز مدد می‎جویند. متأسفانه در ایران همچنان بسیاری از مدیران کاربردی و راهبردی‎بودن اسناد قدیمی را نادیده گرفته و بر این باورند اسناد بالای چهل سال تنها جنبه تاریخی داشته و برای مطالعات تاریخی مفیدند. در حالی که بسیاری از اسناد قدیمی جنبه نیمه‎جاری و حتی در بعضی مواقع جنبه جاری دارند. بدین معنا که محتوای آنها ناظر بر مسائل و مشکلاتی است که امروزه گریبانگیر جامعه هستند. برخی از اسناد امنیتی مانند مرزها و قومیت‎ها همچنان جنبه جاری داشته و دسترسی بیگانگان به آنها می‎تواند مصیبت‎زا باشد.

اسناد تاریخی چه کمکی برای گشایش گره های جامعه امروز دارد؟
اسناد کاربردی در موضوعاتی چون مهاجرت، صنعت گردشگری، حاشیه‎نشینی در شهرها، مشکلات زمین و اختلافات ارضی، اشتغال و … و اسناد راهبردی در موضوعاتی چون سیاست خارجی بویژه در روابط خارجی با قدرت‎های بزرگ و اسناد استراتژیک همچون قومیت‎ها و اقلیت‎های مذهبی از جمله اسناد مهمی هستند که اگر تنها به تاریخ و زمان تولید آنها نگاه شود،  جنبه تاریخی آنها اهمیت پیدا می‎کند. در حالی که بسیاری از این اسناد می‎توانند کارگزاران دولتی را در تصمیمات و سیاست‎هایشان یاری رسانده و به آنان در فهم موضوعات عمق و بصیرت ببخشد.

دکتر مصدق از اسناد دخالت دولت در انتخابات مجلس در دوره رضاشاه استفاده کرد تا ثابت کند نمایندگان مجلس به طور دموکراتیک انتخاب نشده بودند تا تصویب قرارداد ۱۹۳۳ (تجدیدنظر دارسی) توسط آنها از محمل قانونی برخوردار باشد.

نمونه مهم چنین اسنادی را می‎توان در تحریم ایران در دوره محمد مصدق یا رجوع ایران به عهدنامه مودت با ایالات متحده همچنین مذاکرات مصدق با ایالات متحده برای رهایی از بن‎بست روابط با بریتانیا جستجو کرد. مسائلی چون انرژی هسته‎ای، مسائل خلیج فارس، مشکلات بر سر مسائل مرزی مانند هیرمند و … دست کارگزاران دولت در مواجهه با این مشکلات و همچنین مذاکره با همتایانشان در کشورهای دیگر را پر می‎سازد. بی‎جهت نبود که امیرعباس هویدا ایجاد بایگانی نخست‎وزیری با تکیه بر اسناد قدیمی را ضروری می‎دانست.

اطلاعاتی موجود هست که نشان دهد این اسناد در تصمیمات و سیاست های دولت های وقت، کمک یا یاری برای پیشبرد بهینه سیاست هایشان کرده باشد؟ مثلا دسترسی و رجوع به اسناد تحریم ایران یا عهدنامه مودت با ایالات متحده چه کمکی به دکتر مصدق کرده است؟
دکتر مصدق از اسناد دخالت دولت در انتخابات مجلس در دوره رضاشاه استفاده کرد تا ثابت کند نمایندگان مجلس به طور دموکراتیک انتخاب نشده بودند تا تصویب قرارداد ۱۹۳۳ (تجدیدنظر دارسی) توسط آنها از محمل قانونی برخوردار باشد. اسناد تحریم در دوره مصدق و راهکارهای دولت برای مقابله با آن برای امروز ما مفید است. همچنان‎ که دولت روحانی از عهدنامه مودت ایران و ایالات متحده استفاده کرد و علیه دولت ترامپ به لاهه شکایت برد.

آیا می توان به مصادیق بیشتری اشاره کرد که اسناد تاریخی توانسته باشد گره ای از آیندگان بگشاید؟
نمونه‎ها فراوانند. چندتایی را در پاسخ قبلی ذکر کردم. تصویب نامه‎ای از دولت در سال ۱۳۴۲ موجب بازگشت هکتارها زمین به وزارت جهاد کشاورزی شده است.

بازگشت هکتارها زمین ناشی از چه اختلافی بوده؟ و چه کسانی ذینفع و یا متضرر می شدند؟
تصویب نامه درباره زمین‎های متعلق به دولت بود که به طور غیرقانونی توسط افراد در نابسامانی بعد از انقلاب تصرف شده بود. در این باره دولت نفع برد. یکی از اتفاقاتی که در دوره‎های نابسامانی رخ می‎دهد، تصرف اراضی توسط افراد سودجو است. چنین وضعیتی پس از شهریور ۱۳۲۰ و پس از انقلاب اسلامی هم رخ داد.
از سوی دیگر، مطالعه اسناد در مذاکرات خارجی با دول می‎تواند کلاس درسی برای دیپلمات‎ها در مواجهه با همتایان خارجی‎شان باشد. متأسفانه بی‎توجهی به نگهداری اسناد موجب شده ما برخی از مذاکرات و قراردادهای خارجی را در اختیار نداشته باشیم.

شناخت و تعمق در فهم هویتی ما از مجاری کندوکاو در اسناد تاریخی چه کمکی به مسایل جاری انسان ها خواهد نمود؟
اسناد در حوزه تاریخ منطقه‎ای و محلی شناخت مهمی از هویت ملی و خرده‎هویت‎ها به ما می‎دهند. با مطالعه اسناد می‎توان به فهم درستی از سبک زندگی، آداب و رسوم، معیشت، تفاوت‎های فرهنگی و اجتماعی مناطق مختلف دست یافت. اسناد مجموعه‎ای از این موارد را با نگاههای مختلف در معرض دید محققان قرار می‎دهند. در حالی که یک کتاب تنها یک برداشت و یک نگاه را عرضه می‎کند. اسناد همچون قطعات پازل در کنار یکدیگر تصویری کامل از هویت ملی و فرهنگی جامعه به وجود می‎آورند. تصویری که فارغ از گزینش‎ها و قضاوت‎های امروزی است.