قلعه صلصال (سلسال) را گاهی قلعه لیسار هم می‌نامند که تنها سازه دفاعی مرتفع جلگه های گیلان است و در ۱۲۱ کیلومتری شمال غربی رشت، ۱۵ کیلومتری شمال شهر تالش (هشتپر) ،۵۰۰ متری غربی جاده رشت به آستارا (محور نوستراک) با فاصله۱ و ۴ کیلومتری از کوه‌های تالش و دریای خزر در بخش غربی شهر لیسار از توابع شهرستان تالش امروزی قرار گرفته است.
صلصال نومندان
مردم از قدیم به خاطر زمین‌های متعلق به ساکنان روستای نومندان به آن صلصال نومندان می‌گویند و اراضی سنگ ۱۴ منطقه هم به نام همین روستاست.
زیباترین منظره بالای قلعه هم راه باریک میان مزارع برنج منتهی به روستای نومندان در ۱ کیلومتری غربی همین سازه طی دهه ۷۰ خورشیدی برای معرفی جاذبه های گردشگری ایران منتشر شده است.
سابقه تخریب‌های قلعه
تخریب و کنده کاری های تعمدی همیشه بلای جان این ساختمان بوده و حفاران غیرمجاز هر چند وقت یکبار بیل و کلنگ به دست چاله هایی در کف محطوطه آن برای دستیابی به گنج ایجاد می‌کنند.
بنا به گفته یکی از اهالی روستای نومندان به نام محمد قنبری نومندانی، طی دهه ۴۰ خورشیدی یکی از معلمین سپاه دانش(سرباز معلم سابق) قسمتی از دیوار غربی را تخریب کرده و مصالح آن را برای سنگفرش راه پر از گل و لای دسترسی به روستاهای قلعه دوش و نومندان بکار برده است.
گروه فیلم سازی شبکه تلویزیونی جام جم نیز در اواسط دهه ۸۰ شمسی برای نصب لوله توپ قسمتی از باروی دیوار جنوب غربی را خراب کرده و انفجاری صوتی را پای دیوار انجام داده است.
ثبت ملی قلعه
پرونده این قلعه ضمن بازدید سید محمد بهشتی، نخستین رییس سازمان میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری به کمیته ثبت نفایس ملی رفته و در ۱۲ خرداد ۱۳۸۲ با شماره ۸۷۸۰ در فهرست آثار ملی ایران به ثبت رسیده است.
صلصال یا سلسال؟
صلصال واژه ای عربی به معنی گل خشک و آنچه که برای ساخت سفال بکار می‌برند معنی می‌شود. همین واژه اگر به صورت سسلسال نوشته شود آب شیرین، روشن و گوارا است. ساخت و ساز موجود بیشتر از سنگ است و کمتر آجر در آن بکار برده شده و کاربرد صلصال برای آن کمی دشوار به نظر می‌رسد.
اما قلعه یک آب انبار ساخته شده از آجر خشتی دارد که آب گوارایی در آن موجود بوده و اهالی در قدیم و زمانی که هوا تاریک بوده از آب موجود در آب انبار آن برمی‌داشتند. این آب برای درمان بیماری به ویژه گلودرد استفاده می‌شده که واژه سلسال به واسطه آب و نقش آن در بقای ساکنان در مقابل محاصره پر رنگ تر می‌شود.
مردی بنام صلصال؟
ساکنان محلی از حاکمی به نام صلصال سخن می‌گویند که با بکارگیری مردم منطقه و حمل سنگ از رودخانه لیسار در ۳ کیلومتری شمال قلعه چند سازه محکم را در همین منطقه ساخته است. هر چند منابع مکتوب تاریخی، چنین فرد گمنامی را تایید نمی‌کند.
صلصال در منابع تاریخی
نام صلصال یا سلسال برای این قلعه در هیچ کتاب تاریخی نیامده و محمدعلی گیلک در کتاب شیخ زاهد گیلانی ذیل کرگانرود بدون هیچ سندی آن را قلعه صفاری (مربوط به یعقوب لیث صفاری) نامیده است.
رابینو کنسول انگلیس در رشت طی سال ۱۳۳۱ هجری قمری برابر با ۱۲۹۲ هجری خورشیدی به نقل از مونتث در کتاب گیلان خود با اشاره به پرآبی آب انبار آن آورده است: با اینکه بنای این قلعه به بهترین وضعی بر جای مانده است، چیز قابل توجهی در این قلعه نیست و کتیبه و نوشته‌ای ندارد.
بنابر گفته عبدالکریم آقاجانی در کتاب تاریخ تالش، بنای قلعه یک بار در دوره صفویه و به وسیله عموزادگان صفوی ساکن منطقه و شخصی به نام میر حمداله موسوی حاکم کرگانرود، بازسازی و به عنوان ارگ حکومتی مورد استفاده قرار گرفته است.
پژوهش‌ها چه می‌گویند
بنابر گفته «سیدمهدی میرصالحی» سرپرست باستان شناسی قلعه، بارو و ارگ با ارتفاع ۱۰۰ متری روی یک تپه مسطح با توده سنگی با ابعاد ۴۰ در ۵۰ متر مربعی جای گرفته و برمنطقه کاملا مسلط است به شکلی که شهر تالش تا نزدیکی آستارا را از روی آن می‌توان دید.
دیوارهای قلعه بیشتر با سنگ قلوه رودخانه‌ای، ملات ساروج (آهک، ماسه بادی، خاک رس، خاکستر و آب) ساخته شده‌اند و این بنا ۲ درب پشت سر هم در سمت شرقی داشته که درب ورودی اول و دیوار آن در امتداد همین مسیر تخریب شده و فقط بقایای آن موجود است.
ارگ یا شاه نشین با سنگ و آجر در ۲ طبقه بنا شده که طبقه همکف آن ۴ اتاق داشته و اثار اتش سوزی به واسطه بقایای زغال چوب در ان دیده می‌شود. سقف طبقه اول پیش از ویرانی از آجر خشتی بوده است. آثاری از دیوار اتاق‌هایی در کنار ارگ و کنار دیوارها نیز دیده می‌شوند که استفاده از قلعه را به ۲ دوره متمایز تقسیم می‌کند. دوره‌ای که قلعه کاربرد نظامی و حاکمیتی خود را از دست داده و گروهی در آن ساکن شده‌اند.
پیشینه قلعه
میرصالحی همچنین می‌افزاید: تاریخ ساخت آن به درستی معین نشده اما بر اساس شیوه ساخت قلعه های سنگی، احتمالا مربوط به اواخر حکومت ساسانی و پیش از اسلام با قدمتی یک هزار و ۵۰۰ ساله باشد که در طی دوره های بعدی نیز مورد استفاده قرار گرفته است.
اشیای پیدا شده از جمله سکه‌های اتابکان آذربایجان متعلق به دوره سلجوقیان، ۲ قطعه بشقاب سفالی لعاب‌دار معروف به سفال قلم سیاه، با نقش‌های گیاهی کنده شده زیر لعاب و رنگ‌های تیره و روشن، ظروف سفالی ساده همچون کوزه و کاسه، شاخ حیوانات همچون گوزن و گاو در کنار اشیای آهنی از جمله نعل و تبر، پیشینه استفاده تا ۷۰۰ سال پیش را مشخص می‌کند.
اشیای قلعه کجاست؟
طبق گفته های شهرود امیرانتخابی مدیرکل سابق میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع دستی گیلان، ۹ قطعه اشیای سفالی از یافته های این قلعه شامل ۲ بشقاب و دیگر سفالهای دهانه تنگ دهانه گشاد و پیه سوز پس از بازسازی برای نگهداری به موزه رشت تحویل داده شده است.
![]()
اقتصاد گردشگری و قلعه
اقتصاد گردشگری و قلعهتصویر این سازه تاریخی به عنوان یکی از ظرفیت‌های اقتصادی منطقه در سایت سازمان مدیریت و برنامه ریزی استان گیلان با نام قلعه لیسار منتشر شده و طی سال ۱۳۹۶ در کمیته برنامه ریزی ردیف اعتباری برای آن به عنوان جاذبه گردشگری در نظر گرفته‌اند.
شهرداری قراردادی با سازمان مدیریت و برنامه ریزی امضا کرده و متعهد شده تا در قلعه صلصال ساخت ورودی، محوطه سازی، پله دسترسی، ایجاد پارکینگ، سرویس‌های بهداشتی، تعیین تکلیف و ساماندهی زمین‌های اطراف و جلوگیری از ساخت و ساز در حریم بنا را انجام دهد که به وظیفه خود در قرارداد عمل نکرده است.
شهرود امیرانتخابی اعتبار اختصاص یافته به این اثر ملی را ۶۰۰ میلیون تومان بیان کرده است که طی سال‌های ۱۳۹۷ و ۱۳۹۸ زیر نظر فنی میراث فرهنگی گیلان برای بازسازی و ایجاد زیرساخت هزینه می‌شود.
اکوموزه صلصال
معاون میراث فرهنگی گیلان جزییات بیشتری از طرح سازمان مطبوعش برای بازسازی این اثر ملی را بیان می‌کند و با اشاره به موقعیت آن اظهار می‌کند: قلعه صلصال با توجه به زیرساخت‌های موجود در اطراف آن از جمله جاده رشت به آستارا، مناظر اطراف و اشیای مکشوفه قابل استفاده به عنوان یک اثر شاخص است. بازسازی و برپایی اکوموزه همانند قلعه رودخان طرح میراث فرهنگی برای این اثر تاریخی است. ولی جهانی از هزینه ۱۲۰ میلیون تومانی برای بازسازی قسمت‌های تخریبی درب ورودی، ارگ و دیوارهای خارجی از منابع داخلی این اداره کل خبر می‌دهد که ادامه کار نیازمند اعتبار بیشتر است.
چالش‌ها شروع می‌شود
ولی جهانی از حضور شهرداری لیسار به عنوان بخشی از فرآیند بازسازی قلعه سخن می‌گوید و درباره جزییات آن می‌افزاید: شهرداری قراردادی با سازمان مدیریت و برنامه ریزی امضا کرده و متعهد شده تا ساخت ورودی، محوطه سازی، پله دسترسی، ایجاد پارکینگ، سرویس‌های بهداشتی، تعیین تکلیف و ساماندهی زمین‌های اطراف و جلوگیری از ساخت و ساز در حریم بنا را انجام دهد که به وظیفه خود در قرارداد عمل نکرده است.
اعتبار این طرح در قالب اوراق خزانه به شهرداری لیسار واگذار شده اما به جز ساخت پله هنوز کاری انجام نشده و ۲۰۰ میلیون تومان از قرارداد پیمانکار را پرداخت نکرده‌اند.
این مقام دولتی با بیان مشکلات متعدد در مسیر ایجاد یک جاذبه گردشگری می‌گوید: زمین قلعه و اطراف آن جزو اراضی ملی است که از طریق اداره منابع طبیعی و آبخیزداری پیگیری می‌شود تا به نام میراث فرهنگی ثبت و سند آن صادر شود.
معاون میراث فرهنگی ضمن بیان کندی روند پروژه عمرانی قلعه می‌گوید: اعتبار این طرح در قالب اوراق خزانه به شهرداری لیسار واگذار شده اما به جز ساخت پله هنوز کاری انجام نشده و ۲۰۰ میلیون تومان از قرارداد پیمانکار را پرداخت نکرده‌اند.
شهرداری لیسار همکار یا مدعی قلعه
سمت دیگر این ماجرا شهرداری لیسار است که به با میراث فرهنگی رقابت می‌کند و به جای ساماندهی زمین‌ها، درخواست ثبت زمین قلعه و اطراف آن را به اداره ثبت اسناد و املاک فرستاده و این اداره نیز درصدد استعلام از اداره منابع طبیعی برآمده است. شهردار لیسار در این باره می‌گوید: قلعه در محدوده شهر واقع شده و طبق ماده ۱۰ واگذاری زمین تمام آن باید در تملک شهرداری باشد و فعلا منتظر پاسخ منابع طبیعی در این مورد هستیم.
با کسر بدهکاری ۲۰۰ میلیون تومانی اجرای پله نسبت به پیمانکار، شهردار لیسار هنوز جزییات دقیقی درباره ۴۰۰ میلیون باقیمانده، هزینه خرید مصالح و سایر موارد بیان نکرده است. این در حالی است که بخشی از گیاه زدایی و پاک تراشی را هم مردم با کمک داوطلبانه انجام داده‌اند.
«بابک باباخانی» با انتقاد از کندی بازسازی بنا می‌گوید: پروژه های تحقیقاتی میراث فرهنگی درباره قلعه بودجه زیادی را مصرف کرده در حالی که این مقدار باید برای مرمت بنا بکار گرفته شود و با درخواست شهرداری بخشی از همین بودجه صرف بازسازی شده است.
وی همچنین درباره زیرساخت‌های مورد نیاز بیان می‌کند: رایزنی هایی با صاحبان زمین‌ها انجام شده تا جای مناسبی برای پارکینگ خودرو و استقرار سرویس بهداشتی در نظر بگیریم. همچنین سنگفرش ورودی درب و ایجاد دیدگاه، پاک تراشی اطراف قلعه، نورپردازی و بخش‌های حفاظتی پله و نصب تابلوی راهنمای ۲ زبانه هنوز انجام نشده است.
ساخت بازارچه برای بازدیدکنندگان همچنان جزو برنامه کاری شهرداری نیست و باباخانی در این باره می‌گوید: ساخت واحدهای اقامتی، رستوران، کافه، چایخانه، فروشگاه و .. فقط به وسیله سرمایه گذاری بخش خصوصی امکان پذیر است و شهرداری پولی برای این امور ندارد.
اعتبارات دولتی چه شده است؟
تمام تفسیرهایی که شده نمی‌تواند موضوع اصلی میزان اعتبار هزینه شده در بخش عمرانی را به حاشیه براند. شهردار لیسار با اشاره به هزینه های گزاف طرح های میراث فرهنگی می‌گوید: کنده کاری دستی و هزینه حمل مصالح برای ساخت و ساز راه پله در کنار گیاه زدایی، کاری پر هزینه بوده که میزان زیادی اعتبار را مصرف کرده‌ایم.
با اینکه پروژه قلعه صلصال تالش نیمه کاره است، مردم از این اثر تاریخی بیشتر از گذشته استقبال می‌کنند. ساخت راه پله و حضور بی ضابطه مردم آسیب‌هایی نیز داشته و آتش افروزی برای پخت و پز کباب و قلیان کشی در کنار یادگاری نویسی و فشار بر قسمت‌های فرسوده موجب فرسایش بیشتر سازه شده است.
چنانچه این گفته ها را بپذیریم، با کسر بدهکاری ۲۰۰ میلیون تومانی اجرای پله نسبت به پیمانکار، شهردار لیسار هنوز جزییات دقیقی درباره ۴۰۰ میلیون باقیمانده، هزینه خرید مصالح و سایر موارد بیان نکرده است. این در حالی است که بخشی از گیاه زدایی و پاک تراشی را هم مردم با کمک داوطلبانه انجام داده‌اند.
قلعه یک پای دنیای سیاست
بازسازی قلعه و تبدیل آن به یک جاذبه همواره یک پای وعده انتخابات دوره های مختلف مجلس شورای اسلامی و شورای شهر توسط کاندیداها بوده است و دوره پیشین خود را درباره کم کاری و کوتاهی مورد انتقاد قرار داده‌اند.
سخنگوی شورا؛ سهم شهرداری چقدر است؟
سخنگوی پنجمین دوره شورا در پاسخ به خبرنگار مرور درباره عدم سرمایه گذاری شهرداری لیسار برای پروژه عمرانی مربوط به قلعه اظهار می‌کند: هزینه ایجاد زیرساخت‌های لازم نیازمند اعتبار زیادی است و شهرداری لیسار توانایی مالی برای چنین هزینه هایی را ندارد. سید حمداله سیدترابی در تکمیل گفته های خود اضافه می‌کند: چنین سرمایه گذاری باید تضمین‌هایی برای بازگشت سرمایه از قبیل مالکیت بازارچه و واحدهای خدماتی، پارکینگ و دیگر موارد را داشته باشد که چنین موردی برای این سازمان غیردولتی فراهم نشده و سودی برای شهرداری ندارد.
اثری که خراب می‌شود
با اینکه پروژه قلعه صلصال تالش نیمه کاره است، گردشگران از این اثر تاریخی بیشتر از گذشته استقبال می‌کنند. ساخت راه پله و حضور بی ضابطه مردم آسیب‌هایی نیز داشته و آتش افروزی برای پخت و پز کباب و قلیان کشی در کنار یادگاری نویسی و فشار بر قسمت‌های فرسوده موجب فرسایش بیشتر سازه شده است.
بخش خصوصی وارد می‌شود
نخستین سرمایه گذاری بخش خصوصی مرداد امسال با افتتاح مهمانپذیر ۲ ستاره بنام قلعه کلید خورده است. سید محمود جلیلی جوانی از اهالی همین منطقه با تکیه بر سرمایه شخصی و تسهیلات بانکی یک کافه رستوران و ۳ سوییت با تلفیق معماری سنتی و جدید، نمایی به شکل قلعه با آجرهای به رنگ قرمز آخری قسمت ارگ در کنار این جاذبه ساخته است.
صاحب آن هنگام دریافت مجوز ساخت از هفت خوان شهرداری لیسار گذشته و با عقب نشینی بدون دریافت پول زمین و مصالح، تنها ۶۸۰ متر از زمین هزار و ۱۰۰ متری خریداری شده برایش باقی مانده که از سوی شهرداری ۱۲۰ میلیون تومان هم جریمه شده است.
می‌توان مدعی شویم که نزاع بین شهرداری لیسار با میراث فرهنگی و بخش خصوصی تا اینجای کار سودی نداشته و فرصت سوزی برای گردشگری منطقه است.
