کشاورزی قراردادی در شالیزارهای استان های شمالی و بالاخص گیلان، نیاز به اجماع محققین و متخصصین کشاورزی، ابتدا با شالیکاران و سپس با انجمن،اتحادیه ها، تعاونی های برنج و در نهایت با صنایع تبدیلی و تکمیلی و کارخانه های شالیکوبی شمال کشور دارد.
به یقین کشاورزی قراردادی گامی موثر در راه توسعه کشاورزی تجاری و ارتقاء اقتصاد کشاورزی ایران اسلامی است.
معنا و مفهوم کشاورزی قراردادی (Contract farming) :
کشاورزی قراردادی به معنای ایجاد یک قراردادکار مشارکتی در زمینه انواع فعالیتهای کشاورزی که در قالب قراردادهای مشخصی بین«کشاورزان بعنوان بهره بردار» و «خریداران بعنوان تقاضاکننده بازار» منعقد می‌شود، قابل تعریف است. نکته مهم دراین کشاورزی این است که این قرارداد بنوعی هم قرارداد تولید است و هم قرارداد خرید محصول که فرصتی ایجاد می کند تا زمینه همکاری مستمر و قانونی را بصورت مشارکتی در بخش کشاورزی کشور در قالب یک ساختار مشارکت تجاری ارزش محور با کشاورزان (ارزش محور یعنی اینکه محصول ارزشمندی که بتوانیم هم محصول را بفروشیم و هم آنرا صادرات نمائیم) ایجاد می‌کند.
به عبارت دیگر درکشاورزی تجاری و متعاقب آن در کشاورزی قراردادی فقط بهره وری تولید محصول مورد نظر نیست، بلکه بهره وری در زنجیره کشاورزی یعنی از تولید تا سفره مصرف ومهمتر ازهمه فرآوری و صادرات محصول کشاورزی مورد نظر است.
متاسفانه درچند دهه اخیرغالب فعالیتهای کشاورزی درکشور به شکل کشاورزی خویش خواسته سنتی در مقابل کشاورزی قراردادی انجام شده است.
در کشاورزی خویش خواسته سنتی، کشاورز بر اساس تشخیص خود و به تناسب آب دسترس، به کشت محصول اقدام می‌کند. اما در کشاورزی قراردادی، خریدار یا خریداران طرف قرارداد به کشاورز یا کشاورزان سفارش نوع کشت محصول را می‌دهد که پس از برداشت نیز تمام کمال آنرا از کشاورز خریداری و به بازار مصرف عرضه می‌کند. در این روش هم بهره وری تولیدات کشاورزی بالا خواهد بود و هم اقتصاد کشاورزی پررونق تر از گذشته ارتقاء خواهد یافت.
در کشاورزی قراردادی که زیرمجموعه کشاورزی ارزش محور تجاری است، نگاه خریدار و کشاورز طرف قرارداد به بازار فروش و پتانسیل تجاری محصول است و براساس همان نیز کشت و زرع می کند. در واقع با تغییر نگرش و رویکرد از کشاورزی خویش خواسته سنتی به کشاورزی قراردادی و تجاری، و با شناخت درست و دقیق از بازارتقاضا و مصرف، به کشاورزان راهنمایی و انگیزه داده می شود که بدنبال کشت و زرع کدام محصول یا محصولات کشاورزی درمنطقه خود باشند تا حداکثر بهره وری در کار کشاورزی را داشته باشند.
کشاورزی قراردادی به چندین شکل قابل اجراست که بسته به موقعیت اکولوژیکی ، وضعیت اراضی کشاورزی، اقتصاد مردم منطقه، ساختارهای اجتماعی-اقتصادی و فرهنگ و آداب رسوم مردم محلی و بومی در استان های شمالی کشورکه مهد و کانون تولید محصول استراتژیک برنج در کشور است، قابلیت انعطاف اجرایی داشته که بنظر می‌رسد به چند صورت زیر امکان اجرای کشاورزی قراردادی در شالیزارهای استان های شمالی وجود داشته باشد که اجماع علمی و تخصصی بیشتر محققین، اساتید و کارشناسان ذیربط در تولید این محصول استراتژیک را بیش از پیش می طلبد.
قرارداد واسطه‌ای با کشاورزان شالیکار شمال کشور : در این روش خریدار به صورت مستقیم با کشاورز شالیکار قرارداد منعقد نمی‌کند بلکه با افراد یا مجموعه‌هایی قرارداد می‌بندد که با کشاورزان در تعامل هستند مثل تعاونی ها و یا تشکل ها و اتحادیه های برنج کاران و….
قرارداد متمرکز با شالیکاران : در این روش خریدار با صدها کشاورز شالیکار قرارداد منعقد کرده و طبق قرارداد، طرفین ملزم به اجرای تعهداتی هستند؛ به عنوان مثال در بعضی از قراردادها، تأمین نهاده‌های کشاورزی (بذر، نهال، کود و سم و…) و یا تامین بعضی از هزینه های دیگر پیش از برداشت و تحویل محصول به عهده خریدار است و کشاورز دغدغه ای از بابت تامین هزینه ها و نهاده های کشاورزی ندارد.
قرارداد چندطرفه با شالیکاران شمال کشور: در این روش بغیر از خریدار و کشاورز، نهادهای دولتی یا خصوصی دیگری نیز با تعهدات و منافع مختلف در قرارداد وارد خواهند شد که بعنوان شرکای متعدد ، آورده ای را بصورت نهاده یا خدمات مالی و یا فنی مشاوره ای در قرارداد دارند و به میزان آورده خود، از سود محصول نهایی تولید شده در بخش کشاورزی سهم مشخصی می‌برند.
برای اجرای کشاورزی قراردادی درشالیزارهای استانهای شمالی درابتدا باید اطلاعات اولیه از وضعیت اراضی شالیزاری به صورت کاملاً دقیق و به روز شده دراختیار قرارگیرد و سپس، تجزیه و تحلیل نهایی برای انجام کار کشاورزی قراردادی بر اساس نتایج حاصل از داده های جدید و به روز مورد ارزیابی و تصمیم گیری نهایی قرارگیرند تا اطلاعاتی نظیر فرصت‌ها، تهدیدها، توانمندی ها و محدودیت‌هایی که ممکن است از آنها غافل شده ایم و یا ممکن است در کشاورزی قراردادی بعنوان موانعی بزرگ بر سرراه قرارگیرند، بطور دقیق حلاجی و مانع زدایی گردند تا متعاقب آن فضای اعتماد طرفینی موثر شکل گرفته و زمینه های مشارکت و همکاری و همیاری برمبنای اعتماد متقابل بین بخش تولید کننده و بهره بردار که همانا کشاورز شالیکار بوده با کلیه عوامل موثر در زنجیره تولید بویژه با خریدار یا متقاضی بازار که هم نگاه به سفره مصرف مردم وهم نگاه به صادرات محصول را داشته وخواهد داشت بیش از پیش فراهم گردد.
فرایند پیشنهادی برای پیاده سازی کشاورزی قراردادی
درگام اول شرکت های خدمات کشاورزی دولتی یا غیردولتی کشاورزی، تعاونی های تولید و یا استارت آپ های کشاورزی درهرشهرستان یا هر منطقه، شروع به مذاکره با کشاورزان شالیکار می کنند و مفاد طرح کشاورزی قراردادی را دقیقا توضیح می دهند. در ادامه تعدادی از کشاورزان شالیکار اعلام آمادگی می‌کنند و بعد از تعیین سطح و مقدار محصول برنج قابل پیش بینی، قرارداد به صورت توافقی بین کشاورز شالیکار و شرکت کشاورزی مورد نظر منعقد می‌شود و شرکت مورد نظر از طریق مراکز خدمات کشاورزی دولتی که کارگزار یا واسطه او هستند اقدام به توزیع نهاده ها و کمک های مالی برای شروع شالیکاری می‌کنند.
این کارگزاران در طول زمان کاشت، داشت تا برداشت محصول نیز آموزش های لازم را به شالیکاران درصورت لزوم خواهند داد تا عملکرد و کیفیت محصول برنج در واحد سطح افزایش یابد، درانتها نیز بر اساس قیمت توافق شده در قرارداد محصول برنج بدست آمده به صورت تضمینی خریداری می شود.
نکته بسیار مهم و حائز اهمیت در این فرایند این است که باید ابتدا شرکت ها و افراد پشتیبان دقیقا مشخص و تعیین شوند و سپس سازوکارهای حقوقی برای انعقاد قراردادها با سازه های اجتماعی مورد نظر در کشاورزی قراردادی به روشنی تدوین و به کارگرفته شود و در گام بعدی نظام فنی وعلمی بهمراه نظام مالی که این طرح را از ابتدا تا انتها حمایت می‌کند نیز دقیقا مشخص و تعیین و تایید شوند.
کلام آخراینکه باید توجه داشت که نقش دولت و وزارت جهادکشاورزی در کشاورزی قراردادی در اراضی شالیکاری استانهای شمالی کشور بیشتر در قالب نقش توسعه گر و تسهیلگر در قراردادها را داشته تا این اتصال و قراردادها قانونی و محکم تر شکل بگیرد و مجموعه هایی که ممکن است توانمند نباشند مانند استارت آپ های کشاورزی در زنجیره تولید، با کمک و یاری دولت، قادربه عقد قرارداد با کشاورزان برای انجام کشاورزی قراردادی درمنطقه خود باشند، ضمن اینکه هرچه قدر حضور فعال استارت آپ های کشاورزی درکشاورزی قراردادی بیشتر گردد یقینا بدلیل توانمندی های علمی و اجرایی بالایی که دارند نتایج چنین قراردادهایی موفق‌تر و اطمینان و اعتبار آنها نیز بیشتر تامین خواهد شد.
