نقشه راه آبی کشور؛

نقشه راه آب کشور؛ نسخه آذرماه ۱۴۰۲   سرشار از اعداد و ارقامی است که گاه خوشایند نیز به نظر می‌رسد، اما بسیار چالش برانگیز است.

بحران آب در ایران یک بحران چند ضلعی و متنوع است که نهادها و سازمان‌های متنوعی در آن درگیر هستند که به نظر می‌رسد وزارت نیرو به تنهایی مسئولیت تدوین نقشه راه آب کشور را پذیرفته و سپس به مشورت گذاشته است؛ اگر سابقه چنین تصمیم‌گیری‌هایی را در کشور پی‌گیری کنیم که به نقاط اصلی ایحاد بحران یعنی یکسونگری، دید بخشی، نبود نگاه جامع و بلندمدت در اکثر برنامه‌ها، سندها و چشم‌اندازها بر می خوریم.

مهم ترین پرسشی که امروز باید بدانیم جایگاه این سند در حکمرانی آبی کشور و ارتباط آن با سایر قوانینی است که در متن سند نیز بدان اشاراتی شده است، مثل قانون آب یا سند آمایش سرزمین یا اسناد بالادستی دیگر، در صورت تناقض و تعارض کدام ملاک عمل است؟ از نظر حقوقی و قانون چه مبنایی دارد؟ آیا سایر برنامه‌ها و رویکردهای مدیریت منابع آب با این تغییر همسو خواهند شد و چندپارگی سیاستگذاری همچنان ادامه خواهد یافت؟

در اولین گام در نقد نقشه راه آب کشور که توسط وزارت نیرو و گروهی از کارشناسان مورد وثوق نگارش شده و گویا جلساتی نیز برای آن برگزار شده است، محرمانه بودن مسیر نگارش، کارشناسان دخیل در این سطح از تصمیم‌سازی در مورد آب به عنوان منبع زندگی، فرابخشی ترین و مهم ترین چالش امروز کشور توسط یک ذی نفع (هرچند از اصلی‌ها) است.

مهم ترین پرسشی که امروز باید بدانیم جایگاه این سند در حکمرانی آبی کشور و ارتباط آن با سایر قوانینی است که در متن سند نیز بدان اشاراتی شده است، مثل قانون آب یا سند آمایش سرزمین یا اسناد بالادستی دیگر، در صورت تناقض و تعارض کدام ملاک عمل است؟

از نظر حقوقی و قانونی چه مبنایی دارد؟ آیا سایر برنامه‌ها و رویکردهای مدیریت منابع آب با این تغییر همسو خواهند شد و چندپارگی سیاستگذاری همچنان ادامه خواهد یافت؟

نقشه راه کشور در نظر دارد تا به رفع ناترازی‌ها بپردازد و توسعه پایدار و حفظ حقوق بین نسلی برای آحاد جامعه و زیستمندان کشور نهادینه کند؛ دومین چالش عمیق از همین جمله شکل می‌گیرد، بخش بزرگی از توزیع آب بر اساس جابجایی بین بخش‌ها مثلا از کشاورزی به شرب تعریف شده است، ذی‌حقانی که از این جابجایی آسیب خواهند دید (بدون این که شخصا موافق یا مخالف جابجایی باشم) در چه سطحی از این فرآیند حق اظهارنظر، دادخواهی یا پرسش دارند و مکانیزم جبرانی پیش بینی شده چیست؟ درباره این آب کاهش یافته در بخش‌هایی که نمایندگانی در قدرت ندارند مانند کشاورزان چه ضمانت و نظارتی بر آب جابجا شده در راه پایداری سرزمین و نه در مصرف در بخش‌های شریک قدرت و ثروت وجود دارد؟

اضافه شدن فضای سبز بصورت رسمی و روشن به تخصیص‌های آب در سند نیاز است که مولفه‌های دخیل در تدوین نقشه راه کشور به صورتی نمایش داده شود که همه درباره آن بدانند.

در اسناد بالادستی سند چشم انداز آب، سیاست‌های کلی منابع آب و آب قابل برنامه ریزی در دسترس نیست و سند ملی الگوی کشت نیز محرمانه است.

مصوبات سازگاری با کم آبی بعنوان میثاقی میان دستگاه‌های اجرایی کشور است بعنوان داده در اهداف میانی در نظر گرفته شده است.

در تدوین نقشه راه، بندهای ۴، ۵، ۸، ۹، ۱۰ و ۲۰ سند آمایش سرزمین مورد توجه قرار گرفته است. مدیریت صادرات و واردات آب مجازی در زنجیره مصرف از ملاحظات مهم در تدوین نقشه راه بوده است.

میزان آب مصرفی برای ایجاد یک شغل در بخش کشاورزی ۲۱۰۰۰ مترمکعب و در بخش‌ صنعت ۴۵۰ و خدمات ۸۴ مترمکعب است، آب مصرفی برای تولید ۱ میلیارد ریال ارزش افزوده در بخش کشاورزی حدود ۱۶۰۰۰ متر مکعب، صنعت ۲۰۰ مترمکعب و خدمات ۳۲ مترمکعب است.

بصورت متوسط در سطح جهانی در سال ۱۹۹۱ اشتغال:

• ۴درصد در بخش کشاورزی
• ۱درصد در بخش خدمات
• ۵درصد در بخش صنعت

بوده و در سال ۲۰۲۱

• ۴درصد در بخش کشاورزی که ۴.۳درصد از تولید ناخالص داخلی
• ۵درصد در بخش خدمات که ۶۳.۹ درصد از تولید ناخالص داخلی
• ۱درصد در بخش صنعت که ۲۷.۲درصد از تولید ناخالص داخلی

بوده است.

و در ایران در سال ۱۹۹۱ اشتغال:

• ۶درصد در بخش کشاورزی
• ۶درصد در بخش خدمات
• ۸درصد در بخش صنعت

بوده و در سال ۲۰۲۱

• ۳درصد در بخش کشاورزی که ۱۲.۴درصد از تولید ناخالص داخلی
• ۴درصد در بخش خدمات که ۴۷.۳درصد از تولید ناخالص داخلی
• ۴درصد در بخش صنعت که ۳۸.۰درصد از تولید ناخالص داخلی

بوده است که البته به نظر می رسد که علاوه بر مقایسه از لحاظ اقتصادی لازم می بود که مقایسه ای اقلیمی نیز صورت گیرد

وضعیت سهم اشتغال در بخش های مختلف مصرف					میزان تولید ناخالص داخلی
		۱۹۹۱	۲۰۲۱		۲۰۰۰	۲۰۲۱
متوسط جهانی	کشاورزی	۴۳.۴درصد	۲۶.۴درصد		۳.۴درصد	۴.۳درصد
	خدمات	۳۵.۱	۵۰.۵		۶۳.۶	۶۳.۹
	صنعت	۲۱.۵	۲۳.۱		۲۷.۸	۲۷.۲
کشورهای با درآمد کم	کشاورزی	۷۰	۵۸.۸		۲۷.۴	۲۵.۶
	خدمات	۲۰.۷	۳۰.۵		۴۰.۷	۳۵.۲
	صنعت	۹.۳	۱۰.۸		۲۸.۹	۲۵.۵
کشورهای با درآمد بالا	کشاورزی	۷.۷	۲۲.۴		۸.۶	۷.۰
	خدمات	۶۱.۷	۷۴.۶		۵۰.۲	۵۳.۷
	صنعت	۳۰.۷	۲۲.۴		۳۵.۲	۳۶.۰
ایران	کشاورزی	۲۴.۶	۱۶.۳		۹.۱	۱۲.۴
	خدمات	۴۳.۶	۴۹.۴		۵۰.۰	۴۷.۳
	صنعت	۳۱.۸	۳۴.۳		۴۰.۳	۳۸.۰

میزان مصرف آب از حدود ۹۵.۳ میلیارد مترمکعب در وضع موجود به ۷۳.۸ میلیارد مترمکعب در افق چشم انداز (۱۴۲۰) خواهد رسد که ۶۷.۲ میلیارد مترمکعب آن از منابع آب متعارف (آب سطحی و زیرزمینی) و ۶.۶ میلیارد مترمکعب آن از منابع نامتعارف (آب دریا و پساب) تامین خواهد شد.

با فرض ثابت ماندن منابع آب تجدیدشونده کشور به میزان ۱۰۳ میلیارد مترمکعب، میزان مصرف آب از منابع آب تجدید شونده به حدود ۶۵درصد خواهد رسید که برای کشوری با اقلیم خشک و نیمه خشک قابل پذیرش است، که البته به نظر نگارنده ….. این  فرض خیلی خوشبینانه است زیرا که بررسی روند ۱۰ ساله اخیر سیل نزولی را نشان می دهد. حدود ۳۴ میلیارد مترمکعب آب نیز برای تامین نیازهای محیط زیستی در نظر گرفته شده است.

آب مورد نیاز برای تضمین دستیابی به امنیت غذایی مطابق آن چه در سند ملی امنیت غذایی لحاظ شده با اندکی افزایش ۵۱.۵ میلیارد مترمکعب در نظر گرفته شده است، فرآیند تهیه برش های میانی سند نقشه راه، میزان ۵۱ میلیارد مترمکعب در افق ۱۴۱۱ به عنوان ورودی خدشه ناپذیر در نظر گرفته شده است.

بطورکلی ۲۲ میلیارد مترمکعب از میزان مصرف آب کاسته خواهد شد.

	وضع موجود	۱۴۲۰	محل تامین ۱۴۲۰	میلیاردمترمکعب	محل مصرف	وضع موجود	۱۴۲۰
میزان مصرف آب	۹۵.۳	۷۳.۸	آب متعارف	۶۷.۲	کشاورزی	۸۲	۵۱.۵
			نامتعارف	۶.۶	شرب و خدمات	۹	۱۳.۵
					صنعت	۳.۷	۷.۸
					فضای سبز	۰.۶	۱
					محیط زیست	۱۰.۷۷	۳۴

 

سیمای کلی مصارف آب

	وضع موجود	۱۴۲۰
آب زیرزمینی	۵۱.۳	۲۲.۷
آب سطحی	۴۳.۳	۳۹
پساب		۶.۵
دریا	۰.۷۴	۳.۷

از محل صرفه‌جویی ایجاد شده از بخش کشاورزی ۳.۸ میلیارد مترمکعب به بخش شرب و خدمات، ۱.۷ میلیارد مترمکعب به بخش صنعت، ۰.۳ میلیارد مترمکعب به بخش فضای سبز و ۲۴.۷ میلیارد مترمکعب به بخش محیط‌زیست اختصاص داده شود که بنظر نگارنده این خود تضاد منافعی عجیب برای محیط زیست و سازمان مطبوعش در مقابل کشاورزان ایجاد خواهد کرد که هر دو در تدوین این سند نقشی نداشته‌اند.

	وضع موجود	۱۴۲۰	میزان صرفه جوی	توزیع آب از محل صرفه جویی
کشاورزی	۸۲	۵۱.۵	۳۰.۵	شرب و خدمات	۳.۸
				صنعت	۱.۷
				فضای سبز	۰.۳
				محیط زیست	۲۴.۷

در بخش کشاورزی تلاش شده تا در جهت پایداری آب زیرزمینی و استراتژیک بودن آن؛ سهم آب سطحی افزایش یابد و حدود ۰.۳۵ میلیارد مترمکعب از مصارف کشاورزی از محل آب نامتعارف تامین شود.

	وضع موجود	۱۴۲۰	محل تامین	حال حاضر	۱۴۲۰
کشاورزی	۸۲	۵۱.۵	آب زیرزمینی	۴۳.۸	۱۹
			آب سطحی	۳۸.۲	۳۲.۲
			آب نمک زدایی شده	۰	۰.۳۵

تامین آب شرب و خدمات از ۹ میلیارد مترمکعب در شرایط کنونی به ۱۳.۵ میلیارد مترمکعب در سال افق نقشه راه خواهد رسید. در راستای کنترل فرونشست، میزان مصرف آب زیرزمینی ۵.۵ میلیارد مترمکعب به ۳.۲ میلیارد مترمکعب کاهش یافته و میزان مصرف آب سطحی از ۳.۵ میلیارد مترمکعب به ۵.۶ میلیارد مترمکعب افزایش خواهد یافت (یعنی سدهای بیش‌تری ساخته خواهد شد و رودخانه‌های بیش‌تری از جریان خواهند افتاد.) میزان آب نمک‌زدایی شده دریا از حدود ۰.۱ میلیارد مترمکعب به حدود ۰.۹ میلیارد مترمکعب خواهد رسید.

میزان آب مصرفی در بخش اشتغال زایی و تولید سرمایه در بخش خدمات از ۱ میلیارد مترمکعب  به ۲.۶ میلیارد مترمکعب خواهد رسید.

	وضع موجود	۱۴۲۰	محل تامین	حال حاضر	۱۴۲۰
شرب و خدمات	۹	۱۳.۵	آب زیرزمین	۵.۵	۳.۲
			آب سطحی	۳.۵	۵.۶
	اشتغال و تولید سرمایه		آب نمک زدایی شده	۰.۱	۰.۹
	۱	۲.۶	جابجایی از سایر منابع	۰	۳.۸

بر اساس آمارهای وزارت نیرو، میزان آب بدون درآمد در مناطق شهری کشور از حدود ۳۰درصد در سال‌های ۱۳۸۵ تا ۱۳۸۷ به ۲۵درصد بین سال‌های ۱۳۹۱ تا ۱۳۹۹ رسیده بود که اکنون این میزان به ۲۷درصد رسیده است.

آمارهای وزارت نیرو نشان می‌دهد میانگین مصرف یک شبانه روز هر ایرانی ساکن مناطق شهری ۲۰۳ لیتر است

میزان آب بدون درآمد نیز ۱.۹ میلیارد مترمکعب است

هدر رفت آب در لوله‌های شهرهای ایران معادل مصرف یکسال ۲۵.۵ میلیون نفر است

میزان مصرف آب در بخش صنعت از ۳.۷ میلیارد مترمکعب ب۹ ۷.۷۸ میلیارد مترمکعب در افق نقشه راه خواهد رسید که با ضرایب تعریف شده در استان ها پخش خواهد شد.

منابع آب درون سرزمینی در بخش صنایع غذایی، دارویی و آشامیدنی، بهداشتی، نساجی و البسه و نیز صنایعی که در مرز توجیه پذیری اقتصادی دارند و یا به طور کلی صنایعی که امکان دسترسی به منابع آب نامتعارف ندارند، تخصیص می‌یابد. صنایع بزرگ، پر آب بر و سود ده در پیشانی مصرف آب دریا قرار دارند و صنایع رده بعد، نظیر صنایع متوسط و شهرک‌ها و نواحی صنعتی در اولویت مصرف پساب خواهند بود.

	وضع موجود	۱۴۲۰	محل تامین	حال حاضر	۱۴۲۰
صنعت	۳.۷	۷.۷۸	آب زیرزمین	۱.۴	۰.۵
			آب سطحی	۱.۶	۱.۲
			آب نمک زدایی شده	۰.۶۴	۲.۴
			پساب	۰.۱	۱.۹
			جابجایی از سایر منابع	۰	۱.۷

با هدف کاهش بر منابع آب زیرزمینی و کنترل فرونشست، برداشت از این منابع کاهش یافته و بالغ بر ۵۵درصد از منابع آب مورد نیاز این بخش از آب نامتعارف تامین خواهد شد.

	وضع موجود	۱۴۲۰		۱۴۲۰
پساب		۶.۵	صنعت	۱.۹
			فضای سبز	۱
			محیط زیست	۳.۶

با توجه به شرایط کلی کشور بیش از دو سوم محدوده های مطالعاتی کشور با اضافه برداشت و کاهش سطح ایستایی مواجه هستند، در افق نقشه راه، میزان برداشت از آب زیرزمینی از ۵۱.۳ میلیارد مترمکعب در وضع موجود به ۲۲.۷ میلیارد مترمکعب خواهد رسید.

افزون بر آن به عنوان یکی از تضامین عملیاتی شدن نقشه راه تلاش شده است با نهادسازی‌های ضروری، از مردم، تشکل ها و گروداران در مدیریت دشت ها و آبخوان ها استفاده موثرتری به عمل آید!!!!!!!  در همین راستا علاوه بر ابزار بازار آب و سازوکار هماهنگی حوضه آبریز، بخش قابل توجهی از وظایف تصدی گری وزارت نیرو در مدیریت آبخوان به تشکل ها واگذار می شود.

در افق نقشه راه میزان مصارف از منابع آب سطحی از ۴۳.۳ میلیارد مترمکعب به ۳۹ میلیارد مترمکعب خواهد رسید، ولی سه چالش آلودگی، عدم تناسب برداشت میان بالادست و پایین دست و نیز عدم تامین آب برای تالاب هایی که معمولا در انتهای حوضه قرار دارند، وجود دارد.