صنایع خلاق رویکردی جدید در عرصه اقتصاد صنعت و فرهنگ

طرح نو چی دارید؟ ایده نو چی دارید؟ چند لحظه فکر کنید. منظورم ایده های تکراری نیست. مطمن باشید که شما هم حتما یک فکر بکر دارید اما شاید هنوز فکر بکرتان را جدی نگرفته اید! ولی حیف است که ایده هایمان را کوچک بشماریم. مطمئن باشید من و شما هم ایده های خلاقانه زیادی داریم که فقط کافی است یک لحظه با جدیت بیشتر به آن ها بیندیشیم. مرکز نوآوری گیلان در راستای حمایت از همین فکرهای بکر سه هفته پیش با حضور استاندار در رشت افتتاح شد.

البته این روزها مفاهیم ظاهرا جدیدی را در حوزه فعالیت های پارک علم و فناوری می شنویم. از جمله کلمات «صنایع خلاق» که ممکن است شما هم شنیده باشید. شاید هم به نوعی بتوان با وام گرفتن از این کلمات جای خالی علوم انسانی و فرهنگ و هنر را در پارک های علم و فناوری که بیشتر معطوف به مباحث فناورانه است را پر کرد. کسب و کارهای خلاق به دسته ای از کسب و کارها گفته می‌شود که خلاقیتی را در محصول یا خدمت خود به کار گیرند. البته این تعریف تا حدی عام است و معمولاً وقتی از کسب و کارهای خلاق صحبت می‌شود، منظور کسب و کارهایی است که بر پایه صنایع خلاق شکل می‌گیرند.

صنایع خلاق به صنایعی گفته می‌شود که بر اساس مؤلفه‌های فرهنگ، اجتماع و هنر شکل می‌گیرند و به همین خاطر گاه از آن‌ها با عنوان صنایع فرهنگی نیز یاد می‌شود. این صنایع به یازده شاخه تقسیم می‌شوند که عبارتند از: معماری، روزنامه و مجله، رادیو و تلویزیون، موسیقی، فیلم، هنرهای تجسمی، هنرهای نمایشی، بازی‌ها، کتاب، بازاریابی و تبلیغات.

اگرچه این دسته از صنایع در کشورهای مختلف بر حسب ظرفیت‌های موجود به صورت بالقوه وجود دارند، اما تنها تعداد محدودی از کشورها توانسته‌ اند این ظرفیت‌ها را به شکوفایی برسانند.

یونسکو و صنایع خلاق

در تعاریف آمده که صنایع خلاق، صنایعی هستند که اساس آن‌ها ایجاد و انتشار دانش و اطلاعات است. ریشه این مفهوم به صنایع فرهنگی بازمی ‌گردد که طی زمان و با انقلاب فناوری اطلاعات و ارتباطات امروزه در قالب صنایعی چون سینما، نرم‌افزار، موسیقی، پویانمایی، بازی رایانه‌ای و… ظهور می‌یابد.

سازمان یونسکو، «صنایع خلاق و فرهنگی» را به این صورت تعریف می‌کند: «بخش‌هایی از فعالیت سازمان یافته که هدف اصلی آنها تولید یا بازتولید، ارتقاء، توزیع و یا تجاری‌سازی کالاها، خدمات و فعالیت‌های دارای ماهیت‌های فرهنگی، هنری یا مبتنی بر میراث فرهنگی است.» این تعریف، فعالیت‌های به هم مرتبط از قبیل تبلیغات و طراحی گرافیک که عواملی تعیین‌کننده در این فرایند هستند را هم شامل می شود.

صنایع خلاق پیشران توسعه

 صنایع خلاق ریشه در دهه ۱۹۹۰ دارد و اولین بار در سطح ملی توسط دولت‌هایی چون بریتانیا مورد استفاده قرار گرفت. هنرهایی که تا حدی توسط دولت ها حمایت می شدند، تمایل داشتند تا به عنوان عنصری اصلی در فعالیت‌های اقتصادی دیده شوند. طرفداران ایده صنایع خلاق، معتقد بودند که کلیت فعالیت اقتصادی ناشی از خلاقیت و فرهنگ، شامل اشکال بازرگانی نیازمند فهم سهم واقعی هستند.

به نظر کارشناسان، «صنایع خلاق» مؤلفه‌های مهم اقتصادهای دانش‌بنیان شده‌اند و در موارد قابل اندازه‌گیری، در زمینه‌های رشد و ایجاد شغل، سهمی بالاتر از متوسط را به خود اختصاص داده‌اند. آنها همچنین وسایل انتقال هویت فرهنگی هستند که نقش مهمی در رونق‌بخشی به تنوع فرهنگی بازی می کنند. به همین دلیل طی دهه گذشته، تعدادی از کشورها در جهان به اهمیت صنایع خلاق پی برده و تدوین سیاست‌هایی برای ترویج آن ها را آغاز کرده‌اند. به عنوان مثال انگلستان سیاست‌های صنایع خلاق را برای پیشرو شدن در این صنایع مشخص کرده، کره جنوبی با انتخاب شعار فرهنگی و با ارایه محصولات فرهنگی خود موج کره‌ای را راه انداخته و استرالیا نیز صنایع فرهنگی و خلاق را پیشران توسعه خود قرار داده است.

صنایع خلاق و فرهنگی، صنعتی پویا و به سرعت در حال رشد است که در طول دوران بحران اقتصادی، در زمینه ایجاد اشتغال، رشد نشان داده و از بزرگ‌ترین حیطه‌های استخدام جوانان در اروپا به شمار می ‌رود. و درصد اشتغال جوانان در آن در مقایسه با بقیه قسمت‌های اقتصاد، بیشتر است.

بر اساس مطالب منتشر شده مرتبط، صنایع فرهنگی و خلاق در ۲۰۱۴، با داشتن گردش مالی حدود ۵۰۰ میلیارد یورو، حدود چهار درصد از تولید ناخالص داخلی اروپا را تشکیل می ‌دهند و بیش از هفت میلیون نفر اروپایی، به‌طور مستقیم یا غیرمستقیم در فعالیت‌های فرهنگی و خلاق استخدام هستند، که این رقم ۳٫۳ درصد از جمعیت فعال اتحادیه اروپا است. این بخش، بعد از فعالیت‌های ساخت و ساز و خدمات غذا و رستوران سومین بخش بزرگ از لحاظ استخدام به شمار می‌رود.

از سوی دیگر به لحاظ انعطاف‌پذیری و اشتغال برای جوانان بین سال‌های ۲۰۰۸ تا ۲۰۱۱ صنایع خلاق در دوران رکود اقتصادی، در مقایسه با اقتصاد اتحادیه اروپا به‌عنوان یک کل، انعطاف‌پذیری بیشتری داشتند و نسبت به سایر بخش‌های اقتصاد، درصد بالاتری از افراد جوان را استخدام کردند.

و رقیبان اروپا، مانند چین، کره جنوبی و هند نیز سرمایه‌گذاری زیادی در صنایع خلاق کرده‌اند و آمریکا هم دهه‌ها است که همین کار را می کند.

دارایی های نامشهود و تسهیلات بانکی

و اما چالش‌های کلیدی صنایع خلاق چیست؟ از آنجا که این صنایع با محیط به‌سرعت در حال تغییر مواجه است

تقریبا دسترسی به منابع مالی، همچنان به عنوان مشکلی عمده دیده می شود. بخش بانکی، از تخصص لازم برای تحلیل الگوهای کسب و کار در این حوزه برخوردار نیست و به دارایی های نامشهود آنها به اندازه کافی ارزش نمی دهد. اما بحران مالی و اقتصادی، درست در همان زمانی که به سرمایه‌گذاری برای سازگار شدن نیاز است، تنها این وضعیت را بحرانی تر می‌کند. بنابراین عدم همکاری لازم بین بخشی نیز میتواند از چالش های این حوزه قلمداد شود.

به اعتقاد بان‌کی مون، دبیر کل اسبق سازمان ملل متحد تعداد بسیار زیادی از برنامه‌های توسعه به دلیل عدم در نظر گرفتن زمینه‌های فرهنگی، شکست‌ خورده‌اند. و توسعه، همیشه به‌اندازه کافی بر «مردم» تمرکز نکرده است. برای بسیج مردم، لازم است که ما فرهنگ آن ها را بشناسیم و از آن استقبال کنیم. این به معنی ترغیب گفت‌وگو و گوش دادن به صداهای افراد است و اطمینان از اینکه فرهنگ و حقوق بشر برای توسعه پایدار، راه‌های نوینی باز می کنند.

وضعیت ایران در صنایع خلاق

سهم ایران از بازار وسیع این صنایع در دنیا زیاد نیست، به گونه‌ ای که در بسیاری از حوزه‌ها ایرانیان بیشتر مصرف‌کنندگان محصولات فرهنگی هستند، خصوصاً در حوزه‌های فناورانه این صنایع مانند پویانمایی و بازی‌های رایانه‌ای. با این وجود چندی است شور و شوق بسیاری در کارآفرینی و نوآوری در این صنایع در کشور بوجود آمده به گونه‌ای که از یک‌سو بازی‌ها و پویانمایی‌های ایرانی به تدریج جای خود را میان مخاطبان باز کرده اند و از سوی دیگر نهادهای حمایتگری مانند ستاد توسعه فناوری‌های نرم و هویت‌ساز معاونت علم و فناوری ریاست جمهوری و مراکز حمایت از کارآفرینی در قالب مراکز نوآوری و مراکز رشد و شکوفایی و پارک های علم مورد توجه قرار می‌گیرند.

«سید محمدحسین سجادی نیری»، دبیر ستاد توسعه فناوری‌های نرم و هویت ‌ساز معاونت علمی درمورد فعالیت‌های این ستاد، می گوید: ستاد توسعه فناوری‌های نرم و هویت‌ساز معاونت علمی، با توجه به سابقه‌ ای که در نقشه جامع علمی کشور داشته است، رویکرد اصلی خود طی یک سال آینده را بر مبنای اقتصاد فرهنگ و موضوع مهم ایجاد درآمد و ثروت از حوزه فرهنگ بنا کرده است. چون این مساله که بتوانیم از فرهنگ درآمد، ثروت و اشتغال استخراج کنیم، مساله بسیار مهمی است.

وی با تاکید براینکه منظور از فناوری ‌های نرم استفاده از ابزارهایی است که با آن‌ها می‌ شود رفتارهایی را در کشور و در سطح عموم مردم اجرا و عملی کرد، افزود: همه این‌ موضوعات ریشه در مسائل فرهنگی دارد. در حوزه فناوری نرم و هویت‌ساز، مخاطبان ما به نسبت دیگر ستادها بیشترهستند. در واقع طرف مقابل ما مجموعه‌ هایی هستند که اتفاقاً تعامل آن ‌ها به طور مستقیم با مردم است، به عنوان نمونه اگر با مجموعه انیمیشن سازها در کشور طرف هستیم، مخاطب آنان مردم هستند. یا در حوزه‌های سینما، رسانه، صنایع‌دستی، فرش، گردشگری و … نیز اوضاع از همین قرار است.

دبیر ستاد توسعه فناوری های نرم و هویت ‌ساز معاونت علمی و فناوری ریاست جمهوری با اشاره به این مسئله که ۲۰ درصد از درآمد دنیا از حوزه صنایع خلاق تأمین می‌ شود، این حوزه را برای تمامی کشورها، استراتژیک عنوان کرد.

وی که در مراسم مرکز نوآوری و صنایع خلاق رشت حضور داشت در توضیح بیشتر این موضوع، بیان می کند: نکته مورد نظر این است که لایه بعد مخاطبان ما، مردم هستند. مثلاً اگر به حوزه فرهنگ و هویت ‌ساز بپردازیم، ذی‌نفعان آن همان مخاطبان متعدد هستند که به تبع این موضوع، فرصت و محدودیت‌هایی را برای ما ایجاد می‌ کند. و با توجه به فرصت تصویب کلیات سند نظام نوآوری صنایع فرهنگی در شورای عالی انقلاب فرهنگی بیشترین تمرکز ستاد بر فناوری‌های فرهنگی است.

سجادی با اشاره به اینکه چالش اصلی که با آن روبرو هستیم بحث بی ‌توجهی به صنعت فرهنگی و عدم حصول درآمد و عدم شکل ‌گیری شرکت‌های دانش‌بنیان در این حوزه است اضافه می کند: مسئله ‌ای که مدنظر معاونت علمی و فن‌آوری ریاست جمهوری در دوره‌ ی جدید است بحث تجاری سازی و ایجاد اشتغال و توسعه در حوزه علوم انسانی است.

دبیر ستاد توسعه فناوری‌های نرم و هویت‌ساز معاونت علمی، هدف از این طرح را توسعه زیست‌ بوم شرکت‌های خلاق عنوان کرد و می گوید: تلاش و اقدامی که در این راستا صورت می‌ گیرد این است که بتوانیم با همکاری سایر دستگاه‌ها مشکلاتی را که سر راه شرکت ‌های خلاق برای ایجاد کسب‌ وکار است رفع کنیم. این مشکلات از جنس قانون‌های زائد، بروکراسی‌ها، مجوزهایی که شرکت‌ها باید دریافت کنند و نظایر آن هستند.

اهمیت ترویج صنایع خلاق

صنایع خلاق از نظر تأثیرگذاری در اقتصاد کشورها و افزایش منابع مالی نقش مهمی را بر عهده دارند. به اقتصادی که بر پایه صنایع خلاق شکوفا شود اقتصاد خلاق گفته می‌ شود. اگرچه نمی توان از اهمیت این دسته از صنایع به خاطر تولید ثروت چشم پوشید، اما باید گفت که وجه مهم‌ تر صنایع خلاق به خاطر تأثیراتی است که در جامعه زمینه خود می ‌گذارند.

کسب و کارهای خلاق عمدتاً بر محور نیازهای انسان مدرن شکل گرفته اند و کشورهایی که به اقتصاد خلاق اهمیت داده‌ اند، سالانه با صادرات میزان قابل توجهی از محصولات صنایع خلاق به سایر کشورهای جهان اقتصاد خود را سامان می ‌بخشند.

تاثیر صنایع خلاق بر جامعه

دکتر «آکوشیده» رییس مراکز رشد استان گیلان و مسوول راه اندازی مرکز نوآوری رشت می گوید: الان شاید بحث های صنایع خلاق و کارخانه نوآوری یا مرکز نوآوری تا حدی در جامعه برجسته شده باشد، ولی اینها چیز جدیدی نیست. بلکه معنی جدیدی از همان فعالیت های قدیمی است. به عبارت دیگر معنی مدرن همان خلاقیت و فکر جدید است که به یک محصول جدید یا فرآیند ختم می شود. بنابراین کلمه «خلاق» جدیدا خلق نشده است. ولی چون تاثیرپذیری بیشتری از آن را داریم درک می کنیم، پارک علم و فناوری به سمت ترویج این مفاهیم رفته است تا از صنایع خلاق به صورت قانونمند حمایت کند. به عنوان مثال بعضی از صنایع دستی و یا فعالیت هایی نظیر آن اگر توسعه پیدا کند ارزش افزوده زیادی حاصل می شود. قبلا می گفتیم که فقط تکنولوژی و فناوری به ما کمک می کند و یا بیشتر کمک می کند. ولی الان به این نتیجه رسیدیم که به غیر از فناوری، روی موضوعات و محصولات زیاد دیگری می توان کار کرد چون این کار در محیط اطرافمان تحول ایجاد می کند.

وی در مورد این که به نوعی رشته علوم انسانی و هنر نیز جایش را در پارک علم و فناوری پیدا کرده است و می تواند مورد حمایت پارک علم قرار بگیرد، می گوید: بله، همینطور است. البته ما در پارک علم طبق معمول داریم راه خودمان را ادامه می دهیم و زیر نظر وزارت علوم کار می کنیم و همان موضوع توجه به مباحث علمی و فناوری سر جای خودش هست. در این خصوص هم  وزارت علوم استارت اولیه را زد ولی مجوز راه اندازی مرکز نوآوری را از معاونت علمی رییس جمهور گرفتیم. از اینکه اکنون می توانیم از طرح های غیر فناورانه هم حمایت بکنیم، خیلی خوشحال هستیم و معاونت علمی ریاست جمهوری نیز مسوول و حامی این بخش خواهند بود.

وی می افزاید: به نظر می رسد توسعه و حمایت از صنایع خلاق تاثیر اجتماعی زیادی داشته باشد. به عنوان مثال من چند روز پیش در نزدیکی پارک علم و فناوری سوار تاکسی شدم. «راننده از من پرسید پارک علم اصلا چه کاری انجام می دهد؟ من هم به طور مختصر توضیحاتی برایش دادم. اما گفت: پس چرا من به عنوان یک شهروند چیزی از فعالیت پارک علم را حس نمی کنم. من هم گفتم چون پارک علم در لایه های زیرین جامعه دارد کار می کند و یک فرد عادی ممکن است در کوچه و خیابان اثر اجتماعی کار را نبیند.» اما صنایع خلاق برعکس است. یعنی الان اگر بگوییم هنر، رسانه، طراحی، صنایع دستی و کلا نوآوری در بخش های مختلف، این ها اثرات اجتماعی محسوس تری دارند. البته کاری به اینکه ارزش افزوده کدام بیشتر است نداریم. همه ارزشمند هستند و خوشبختانه با تاسیس این مرکز که باید برای آن آیین نامه پذیرش و فرآیند را تکمیل کنیم امیدوار هستیم بتوانیم فعالیت های خوب و خلاقانه ای را توسعه دهیم. یعنی باید در ارایه طرح اولیه از سوی متقاضیان یک خلاقیت وجود داشته باشد تا بتوان در قالب خلاق و نوآور از آن ها حمایت کرد. به عبارت دیگر تا قبل از این اگر می خواستیم از طرح هایی در این زمینه ها حمایت کنیم باید می گفتیم کار را ببرید در بستر رسانه جدید. ولی الان در قالب صنایع خلاق می توانیم از این افراد حمایت کنیم. به عنوان مثال تولید محتوا برای هر بیزینس و کسب و کاری بسیار ارزشمند است. یعنی تولید محتوا یک کار حرفه ای بوده و کار هر کسی نیست.

آکوشیده در مورد نحوه پذیرش صنایع خلاق در پارک علم و فناوری با ذکر این مطلب که قبلا معیار پذیرش در پارک علم داشتن سه آیتم از جمله داشتن تیم اجرایی، وجود یک بازار و «پایه فناوری» بود اضافه می کند: ولی اکنون که در زمینه صنایع خلاق هم قرار است کار کنیم یکی از آن سه رکن یعنی داشتن پایه فناوری برای متقاضیان در بخش نوآوری تبدیل می شود به «پایه خلاقیت» تا واقعا طرح و ایده ای که ارایه می شود با  مدل و شیوه همیشگی یک تفاوت و تمایزی داشته باشد.

رییس مراکز رشد استان گیلان در مورد حمایت های مالی و مکانی افراد فعال در بخش صنایع خلاق می افزاید: از نظر مکان که ترجیح این است در صورت تایید طرح و ایده خلاق در مرکز نوآوری مستقر شوند و میزان حمایت مالی پیش بینی شده هم به این صورت است که اگرفرد در قالب «پیش رشد » باشد یعنی هنوز تیم را کامل شکل نداده باشد و یا هنوز بازارش قطعی نشده باشد تا سقف پانزده میلیون تومان حمایت می کنیم تا فرد بتواند کار را شروع کرده و انجام دهد. و وقتی شرکت تشکیل داد یعنی از فرد حقیقی  به حقوقی تبدیل شد تا سقف ۵۰ میلیون تومان می تواند تسهیلات بگیرد. در ضمن امتیازات دیگری نیز برای چنین شرکتی در نظر گرفته می شود از جمله حضور در نمایشگاه ها. بازپرداخت این تسهیلات هم طبق دستورالعمل های مرتبط انجام می شود. چون مثل بانک نیستیم که بگوییم چهار درصد یا هشت درصد و یا … . مثلا ما به فرد حقیقی پانزده میلیون اعتبار می دهیم که  باید باز پرداخت کند. ولی وقتی فرد کارش را درست انجام داد و چند نیروی کار گرفت و یا تولید داشت و فروش کرد به همان نسبت به عنوان تشویق تخفیفات خوبی را در بازپرداخت برایش در نظر می گیریم تا با سهولت بهتر و با علاقمندی بیشتر کار را دنبال کند. البته وام تدریجی داده و مرحله به مرحله نیز ارزیابی انجام می شود، بنابراین هیچوقت اینطور نمی شود که فرد در بازپرداخت به مشکل بر بخورد. ضمن اینکه ما ضرایب تشویقی دیگری نیز برای فرد حقیقی یا حقوقی اعمال می کنیم. البته افراد و شرکت های مستقر در پارک علم و مراکز رشد و مراکز نوآوری از مالیات هم معاف هستند. افراد علاقمند در زمینه فناوری و یا صنایع خلاق باید در سامانه پارک علم و فناوری گیلان در قسمت جذب و پذیرش با تکمیل کار برگ مربوطه ایده خود را ارایه کنند تا در صورت تایید اولیه به جلسه کارشناسی دعوت شوند و در مورد ایده خود توضیحات لازم را بدهند. پس از آن طرح ارزیابی شده و در صورت تایید نهایی موارد لازم به اطلاع آن ها خواهد رسید.

وابستگی کمتر به نفت با رونق صنایع خلاق

در خاتمه به نظر می رسد در کشورهای در حال توسعه مانند کشور ما باید وابستگی به نفت و منابع طبیعی را کم کرد و به سمت استفاده از نیروهای خلاق انسانی و ایجاد میان رشته‌ها حرکت کرد.

کسب و کارهای جدید هم که تحت عنوان استارتاپ تشکیل می‌ شوند ظرفیت های بسیار خوبی برای شکوفایی اقتصاد خلاق به شمار می‌روند و بسیاری از کشورهای پیشرفته با تکیه بر سرمایه گذاران داخلی و خارجی در جهت شکوفایی این کسب و کارهای جدید می کوشند.